Ο νησιωτικός πολιτισμός του Αιγαίου

Εμπορικός δρόμος επικοινωνίας και μεταφοράς γνώσεων και ιδεών ανάμεσα στους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου

Του Χρίστου Ντούμα, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών

Από τη στιγμή που τα νησιά του Αιγαίου άρχισαν, μέσα στην 5η χιλιετία π.Χ., να δέχονται τους πρώτους μόνιμους κατοίκους τους, η μοίρα της υδάτινης λωρίδας που συνδέει τη Μεσόγειο με τη Μαύρη Θάλασσα άλλαξε άρδην. Από αξεπέραστο εμπόδιο έγινε δρόμος επικοινωνίας ανάμεσα στις μεγάλες στεριές που το περιβάλλουν με γέφυρες ανάμεσά τους τα νησιά. Η θάλασσα από αλς (αλμυρή), στοιχείο ακατάλληλο και θανατηφόρο για κάθε στεριανό οργανισμό, με τον καιρό έγινε πόρος (πέρασμα) και πόντος (γέφυρα). Χρειάστηκαν βέβαια πολλοί αιώνες, ίσως χιλιετίες, ώσπου να γίνει αυτό. Ωστόσο, το γεγονός ότι οι λέξεις αυτές υπάρχουν στα Ομηρικά έπη σημαίνει ότι το υδάτινο στοιχείο είχε δαμαστεί και είχε από πολλού μπει στην υπηρεσία του ανθρώπου.

Μετανάστευση

Τα νησιά δεν είναι παρά οι κορυφές βουνών της καταποντισμένης Αιγηίδας και ως εκ τούτου, οι πεδινές εκτάσεις που διαθέτουν είναι περιορισμένες μη επιτρέποντας εκτεταμένες καλλιέργειες. Με δεδομένες μάλιστα τις όχι και τόσο σπάνιες περιόδους μεγάλης ανομβρίας, η αγροτική οικονομία, ιδιαίτερα στα μικρότερα νησιά, δύσκολα θα μπορούσε να καλύψει τις επισιτιστικές ανάγκες των πληθυσμών τους. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως η πενία μερικών από τα μικρά αυτά νησιά ήταν ακόμη και στην αρχαιότητα παροιμιώδης. Για παράδειγμα, με τη φράση «Μυκονίου δίκην» χαρακτηριζόταν η συμπεριφορά κάποιου που ακάλεστος τρύπωνε σε συμπόσια: σαν πεινασμένος Μυκονιάτης. Αυτή η ανέχεια ώθησε συχνά τους νησιώτες να μεταναστεύσουν ιδρύοντας αποικίες μακριά από τον τόπο τους. Ακόμη και οι Θηραίοι, παρά το γόνιμο έδαφος του νησιού τους αναγκάστηκαν, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, να μεταναστεύσουν στη Βόρεια Αφρική έπειτα από επτάχρονη ανομβρία, όπου το 630 π.Χ. ίδρυσαν την ξακουστή αποικία της Κυρήνης.

Οι πρώτοι κάτοικοι των νησιών ήλθαν από τις γειτονικές μεγάλες στεριές μεταφέροντας σε αυτά τον νεολιθικό γεωργοκτηνοτροφικό πολιτισμό τους. Η μετανάστευση όμως, στις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν για την επιβίωσή τους, δεν ήταν παρά η έσχατη λύση. Πολύ πριν καταφύγουν σε αυτήν, προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να επιλύσουν τα προβλήματά τους επί τόπου. Διαμορφώνοντας χαρακτήρα ολιγαρκή και λιτοδίαιτο έγιναν ταυτόχρονα επινοητικοί, εκμεταλλευόμενοι στο έπακρο τις δυνατότητες που το νησιωτικό περιβάλλον τους έδινε. Με τη συνεχή βελτίωση των μέσων ναυσιπλοΐας αντιμετώπιζαν το μονίμως φουρτουνιασμένο πέλαγος και έγιναν περίφημοι ναυπηγοί. Εκμεταλλευόμενοι την κίνηση των θαλάσσιων ρευμάτων και παρακολουθώντας τα μετεωρολογικά φαινόμενα και την κίνηση των ουρανίων σωμάτων έκαναν τα ταξίδια τους γρηγορότερα και ασφαλέσερα χωρίς να χάνουν τον προσανατολισμό τους τη νύχτα. Ετσι, όχι μόνο εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους στα νησιά, αλλά και αποκτούσαν γνώσεις, οι οποίες όσο εμπειρικές και αν ήταν, τους αποκάλυπταν μυστικά επιστημών, όπως η Φυσική, η Μετεωρολογία, η Αστρονομία.

Με ανοιχτό ορίζοντα

Τα ταξίδια, φέρνοντας τους νησιώτες σε επαφή με άλλες κοινωνίες και άλλους πολιτισμούς, άνοιγαν και τους πνευματικούς τους ορίζοντες. Ετσι, σταδιακά οι νησιωτικές κοινωνίες διαμόρφωσαν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα και νοοτροπία που συνδύαζε τον συντηρητισμό των μικρών κοινωνιών με μια φιλελεύθερη αντίληψη για τον κόσμο. Ο ανοιχτός και απεριόριστος ορίζοντας, χωρίς φυσικά εμπόδια, με το πλήθος των νησιών, όχι μόνο δεν άφηνε περιθώρια για δεισιδαιμονίες και προλήψεις, αλλά τουναντίον προκαλούσε για την εξερεύνησή του.

Πετρώματα για την κατασκευή εργαλείων, όπως ο οψιανός, η σμύριδα, οι ανδεσιτικές λάβες για μυλόπετρες και ορυκτά όπως ο καολίνης, είναι από τα αρχαιότερα υλικά που βεβαιωμένα οι νησιώτες από τη Νεολιθική κιόλας εποχή αντάλλασσαν με αγαθά που οι ίδιοι χρειάζονταν. Και είναι αυτές οι δοσοληψίες που σταδιακά μετέτρεψαν τον γεωργοκτηνοτροφικό χαρακτήρα της οικονομίας του Αιγαίου σε μεταπρατικό. Χαρακτήρα, του οποίου οι ρίζες ανιχνεύονται τουλάχιστον στην 4η χιλιετία π.Χ. και ο οποίος εξακολουθεί να δεσπόζει στη σύγχρονη ελληνική οικονομία.

Γνώσεις και ιδέες

Η ναυτοσύνη και το εμπόριο έγιναν οι μεταφορείς γνώσεων και ιδεών από άλλες κοινωνίες, οδηγώντας έτσι σε νέες και πρωτοποριακές κατακτήσεις. Δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι τεχνικές κατακτήσεις άλλων μακρινών λαών, όπως η κατεργασία των μετάλλων, η καλλιέργεια της αμπέλου και της ροδιάς, η τέχνη παρασκευής κρασιού και άλλες έφτασαν στο Αιγαίο με τη μεσολάβηση των νησιών. Οπως δεν μπορεί επίσης να είναι τυχαίο ότι η αναζήτηση λογικής ερμηνείας του κόσμου, όπως αυτή απηχείται στη σκέψη των προσωκρατικών φιλοσόφων, ξεκίνησε από πολυταξιδεμένους εμπόρους και ναυτικούς. Οι προϊστορικοί νησιώτες με τα ταξίδια και τις επαφές τους με άλλες κοινωνίες διεύρυναν τους ορίζοντες της σκέψης τους, ακριβώς όπως επιγραμματικά το λέγει ο Ομηρος για τον Οδυσσέα: «πολλών ανθρώπων είδεν άστεα και νόον έγνω». Πράγματι, στην Οδύσσεια καθρεφτίζεται ο νησιωτικός πολιτισμός του Αιγαίου και στο πρόσωπο του Οδυσσέα υμνείται ο πολυταξιδεμένος νησιώτης. Αυτός που με τα ταξίδια του γνώρισε άλλους λαούς και άλλες νοοτροπίες διαμορφώνοντας τη δική του φιλελεύθερη σκέψη, χωρίς ρατσιστικές προκαταλήψεις. Και είναι αυτή η φιλελεύθερη σκέψη που αποτέλεσε τη μαγιά για την καλλιέργεια της φιλοσοφίας και τη γένεση των δημοκρατικών θεσμών.

Πηγή: Καθημερινή 14-09-08