Αρχαιολογία: ένα δεκανίκι της Ιστορίας

Με την ανασκαφή και μελέτη των ευρημάτων ανασυνθέτει την εικόνα μιας κοινωνίας σε κάποια φάση της ιστορικής διαδρομής της

Του Χριστου Γ. Ντουμα* www.kathimerini.gr

Εχουμε συνηθίσει να χαρακτηρίζουμε ως ιστορία πολιτικά ή πολεμικά γεγονότα, την ιστορία δηλαδή της κάθε μορφής εξουσίας, πολιτικής ή θρησκευτικής. Ωστόσο, η ιστορία της εξουσίας ελάχιστα συμπίπτει ή ταυτίζεται με την ιστορία των λαών, οι οποίοι απλώς επιστρατεύονται να υπηρετήσουν κάθε φορά την εξουσία. Γι’ αυτό και στις επίσημες ιστορίες που γράφονται από -και για- την εξουσία, οι αναφορές που γίνονται σχετικά με τον τρόπο ζωής και την καθημερινότητα των ανθρώπων είναι από ελάχιστες έως ανύπαρκτες. Για παράδειγμα, ενώ οι γραπτές πηγές μας δίνουν άφθονες πληροφορίες για τη δημόσια ζωή στην κλασική Αθήνα, είναι πολύ φειδωλές όσον αφορά την καθημερινή ζωή των Αθηναίων. Και αν αυτό συμβαίνει για περιόδους που η γραφή έχει γίνει κοινό κτήμα, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς πόσο δύσκολη είναι η αποκατάσταση της ιστορίας, ακόμη και της επίσημης, της εξουσίας, όταν πρόκειται για περιόδους πριν από την ανακάλυψη της γραφής.

Είναι κοινά αποδεκτό ότι πηγές άντλησης πληροφοριών για την ανασύνθεση κάποιου κομματιού της ιστορίας είναι πρωτίστως οι γραπτές πηγές, αν υπάρχουν, η προφορική παράδοση που μπορεί να επιβιώνει σε μύθους, η γλώσσα με την ιστορική της εξέλιξη και, τέλος, τα υλικά κατάλοιπα. Τα κατάλοιπα αυτά μπορεί να είναι είτε αρχιτεκτονικά λείψανα είτε δημιουργήματα τέχνης είτε αντικείμενα (εργαλεία, όπλα, σκεύη, παιχνίδια κ.τλ.) καθημερινής χρήσης, ακόμη και απόβλητα, σκουπίδια. Αυτών λοιπόν των καταλοίπων η αναζήτηση και μελέτη είναι το αντικείμενο της αρχαιολογίας που, ως κοινωνική επιστήμη, έχει ως αποκλειστικό σκοπό την όσο γίνεται πιο πιστή ανασύσταση της εικόνας μιας κοινωνίας σε κάποια φάση της ιστορικής διαδρομής της. Από την άποψη αυτή, λοιπόν, η αρχαιολογία ως επιστήμη δεν είναι παρά ένα παρακλάδι, μια θεραπαινίδα, ένα δεκανίκι της Ιστορίας, που επεξεργάζεται υλικά κατάλοιπα. Τα κατάλοιπα αυτά βρίσκονται θαμμένα στο έδαφος, το οποίο αποτελεί και το αρχείο του αρχαιολόγου.

Σαν σελίδα βιβλίου

Η αναδίφηση του αρχείου/εδάφους από τον αρχαιολόγο για την άντληση πληροφοριών γίνεται με την ανασκαφή, διαδικασία εξ ορισμού καταστρεπτική: αναμοχλεύοντας το περιβάλλον που διατήρησε επί χιλιάδες χρόνια τις υλικές μαρτυρίες κυριολεκτικά το καταστρέφει. Γιατί κάθε στρώμα εδάφους που ο αρχαιολόγος αφαιρεί ανασκάπτοντας μοιάζει με σελίδα βιβλίου που αμέσως μετά την πρώτη ανάγνωσή της εξαφανίζεται ολοσχερώς. Από την άλλη μεριά, τα υλικά κατάλοιπα που το έδαφος έχει διαφυλάξει επί χιλιάδες χρόνια, με την ανασκαφή αποσπώνται και απότομα εκτίθενται σε νέο περιβάλλον χωρίς να είναι προβλέψιμη η συμπεριφορά τους σ’ αυτό. Είναι συνεπώς τεράστια η ευθύνη του ανασκαφέα όχι μόνο να διαβάσει και να καταγράψει με κάθε δυνατή λεπτομέρεια τις πληροφορίες που περικλείει το έδαφος, αλλά και να φροντίσει για την εξασφάλιση βέλτιστων συνθηκών για τα ευρήματά του κατά την αλλαγή του περιβάλλοντός τους.

Η σύγχρονη τεχνολογία και τα διατιθέμενα μέσα επιτρέπουν την καταγραφή αυτή –λεκτική περιγραφή (ημερολόγια ανασκαφής, κατάλογοι ευρημάτων), σχεδιαστική, φωτογραφική, κινηματογραφική τεκμηρίωση- και μάλιστα με σχετικά χαμηλό κόστος. Για τη μείωση των συνεπειών από την απότομη αλλαγή περιβάλλοντος για τα ευρήματα είναι απαραίτητη η συνεχής παρουσία καλά καταρτισμένου, έμπειρου και ευαίσθητου συντηρητή σε όλη τη διάρκεια της ανασκαφικής διαδικασίας. Παράλληλα, με τις εργαστηριακές αναλύσεις σε δείγματα που παίρνει τόσο από το έδαφος όσο και από τα κινητά ευρήματα –διαδικασία πιο δαπανηρή- ο αρχαιολόγος έχει τη δυνατότητα να αναζητήσει πληροφορίες για το φυσικό περιβάλλον της εποχής, το οικοσύστημα της περιοχής που μελετάει, το διαιτολόγιο των κατοίκων της, τυχόν ασθένειές τους, τεχνικές κατακτήσεις, σχέσεις με τον υπόλοιπο κόσμο κ.ά.π. Μέσα από εργαστηριακές αναλύσεις είναι επίσης δυνατή η κατά προσέγγιση απόλυτη χρονολόγηση –σε έτη πριν ή μετά τη γέννηση του Χριστού- πολύτιμη για τις συγκρίσεις πολιτισμών της ίδιας χρονικής περιόδου και για την αξιολόγηση της βαθμίδας στην οποία είχαν εξελιχθεί.

Οι εργαστηριακές αυτές αναλύσεις και μετρήσεις διενεργούνται σε ειδικά εργαστήρια που είναι γνωστά ως εργαστήρια αρχαιομετρίας. Στην Αθήνα λειτουργούν το εργαστήριο του ΕΚΕΦΕ «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», και δύο που φέρουν το όνομα των χορηγών για την ίδρυσή τους: το «Fitz Laboratory» της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής και το «Wiener Laboratory» της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών.

Ο όρος «αρχαιομετρία» είναι κι αυτός συμβατικός και επινοήθηκε από φυσικούς επιστήμονες εκτός Ελλάδος ως ένα είδος ομπρέλας, κάτω από την οποία στεγάζονται όλες οι υπηρεσίες, τις οποίες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο παρέχουν οι θετικές επιστήμες στην αρχαιολογία (φυσική, χημεία, γεωλογία κ.λπ.). Αυτό σημαίνει ότι η αρχαιομετρία δεν είναι αφ’ εαυτής μια συγκεκριμένη επιστήμη, δεν διεξάγει βασική έρευνα και δεν αποτελεί διδακτό αντικείμενο. Γι’ αυτό και δεν υπάρχει ομώνυμη έδρα σε κανένα πανεπιστήμιο του κόσμου παρά μόνο εργαστήρια, όπου, όπως προαναφέρθηκε, εργάζονται θετικοί επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων. Εξαίρεση αποτελεί η Ελλάδα που, μπαίνοντας δήθεν στην πρωτοπορία, ίδρυσε κυριολεκτικά άχρηστες έδρες... αρχαιομετρίας!

Με στενή συνεργασία

Με τον τρόπο διαχείρισης της ανασκαφής, αλλά και των ευρημάτων ο αρχαιολόγος μειώνει τον βαθμό καταστροφής που εξ ορισμού προκαλεί: οι πληροφορίες που συγκεντρώνει του δίνουν τη δυνατότητα να ξαναμελετήσει το περιεχόμενο των σελίδων/ στρωμάτων του εδάφους που αναμόχλευσε και, θεωρητικά τουλάχιστον, να αναπαραγάγει το περιβάλλον, μέσα στο οποίο διατηρήθηκαν οι υλικές μαρτυρίες. Ολα αυτά καθιστούν προφανές ότι η αρχαιολογία δεν μπορεί να ασκηθεί χωρίς τη στενή συνεργασία με πολλούς άλλους κλάδους της επιστήμης: αρχιτέκτονες, σχεδιαστές, καλλιτέχνες, συντηρητές, φυσικούς, χημικούς, γεωλόγους, ηφαιστειολόγους, στατιστικούς κ.ά. Ωστόσο, η συνεργασία αυτή ουδόλως αλλοιώνει τον χαρακτήρα της αρχαιολογίας ως ανθρωπιστικής -ιστορικής- επιστήμης. Σκοπός της εξακολουθεί να παραμένει η μελέτη ο άνθρωπος και οι συμπεριφορές του.

* Ο κ. Χρίστος Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.