Η γένεση του οργανωμένου κράτους

O νεολιθικός οικισμός στο Διμήνι

Του Χρ. Γ. Ντουμα* http://news.kathimerini.gr

Από την περιοχή της Εγγύς και Μέσης Ανατολής έχουμε τις αρχαιότερες και πιο χειροπιαστές μαρτυρίες για τη σταδιακή μετάβαση της κοινωνίας από το Νεολιθικό χωριό στην οργανωμένη πόλη-κράτος. Οι ευνοϊκές συνθήκες στις περιοχές που διαρρέονται από μεγάλους ποταμούς, όπως η Μεσοποταμία και η Αίγυπτος, συνέβαλαν στη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού δημιουργώντας ταυτόχρονα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα, για την επίλυση των οποίων χρειαζόταν συντονισμένη συλλογική προσπάθεια. Εργα, όπως η κατασκευή προστατευτικών τάφρων ή η περιτείχιση οικισμών, που απέβλεπαν στην προστασία της νεολιθικής κοινότητας από εξωτερικούς κινδύνους, παρατηρούνται ήδη από τη Νεολιθική περίοδο. Παρόμοια έργα έχουν εντοπιστεί και σε νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας, όπου επίσης έχουμε ενδείξεις για την ύπαρξη κεντρικού οργάνου διαχείρισης του αγροτικού πλεονάσματος. Το λεγόμενο «Νεολιθικό Μέγαρο» ή «Σπίτι του Κοινού», κτίριο με τυποποιημένη κάτοψη και σε κεντρική συνήθως θέση μέσα στον οικισμό, φαίνεται πως λειτουργούσε ως έδρα αυτού του οργάνου.

Συντονιστικός φορέας

Στην επόμενη φάση, την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, με τον πολεοδομικό σχεδιασμό και την τυποποίηση της μορφής κατοικίας αντιμετωπίστηκε το στεγαστικό πρόβλημα μεγάλων πληθυσμιακών μαζών, ενώ συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης εξασφάλισαν καλύτερους όρους υγιεινής διαβίωσης. Παράλληλα, η αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων με την εκτέλεση μεγάλων αποξηραντικών και αρδευτικών έργων, συνέβαλε στην αύξηση του αγροτικού προϊόντος και την αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος. Για την εκτέλεση και για την καλή λειτουργία των συλλογικών αυτών έργων αλλά και για τη διαχείριση του αγροτικού πλεονάσματος χρειαζόταν κεντρικός συντονιστικός φορέας, που στη Μεσοποταμία δεν ήταν άλλος παρά το ιερατείο που διοικούσε τους πρώιμους ναούς.

Στην περιοχή του Αιγαίου κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.) παρατηρείται διαφορετική εξέλιξη ανάμεσα στις κοινωνίες που ζούσαν στα νησιά και εκείνες της ηπειρωτικής Ελλάδας, όσον αφορά την ανάδυση της κεντρικής εξουσίας. Στα νησιά, παράλληλα με την οχύρωση, ανιχνεύεται και ένα είδος πρώιμου πολεοδομικού σχεδιασμού με τυποποιημένη μορφή κατοικίας, λιθόστρωτους δρόμους, έργα ύδρευσης και αποχέτευσης, ο συντονισμός και η εκτέλεση των οποίων φαίνεται να ασκήθηκε συλλογικά. Αντίθετα, στην ηπειρωτική Ελλάδα το λεγόμενο «Πρωτοελλαδικό Μέγαρο» ή «Οικία των Διαδρόμων» φαίνεται πως αποτέλεσε την έδρα του κεντρικού συντονιστικού οργάνου. Το κτίριο αυτό έχει εντοπιστεί σε οικισμούς, οι οποίοι δέσποζαν μεγάλων πεδινών περιοχών, όπως είναι η Βοιωτία (Θήβα), η Αργολίδα (Λέρνα), η Μεσσηνία (Ακοβίτικα). Από το αντίστοιχο κτίριο της Λέρνας, γνωστό και ως «Οικία των Κεράμων», έχουν προέλθει μεγάλες ποσότητες πήλινων σφραγισμάτων που ερμηνεύονται ως μέσα διαχείρισης του πλεονάσματος. Η μεγάλη γεωγραφική διάδοση της «Οικίας των Διαδρόμων» τουλάχιστον στο νότιο τμήμα της Ελληνικής χερσονήσου προδίδει κοινό τρόπο αντιμετώπισης του προβλήματος από τις πρωτοελλαδικές κοινωνίες.

Στις πόλεις της Μεσοποταμίας αλλά και στην Αίγυπτο το κεντρικό όργανο που ασκούσε τον έλεγχο της παραγωγής, επινόησε συστήματα γραφής και μέτρησης, ώστε η διαχείριση του πλεονάσματος να είναι πιο αποτελεσματική. Ετσι αναδύθηκε η κεντρική εξουσία, το κράτος, που από πολύ νωρίς συγκεντρώθηκε στα χέρια ενός ατόμου, του βασιλιά. Η σφηνοειδής γραφή των μεσοποταμιακών πόλεων και η ιερογλυφική της Αιγύπτου, δεν φαίνεται να επηρέασαν τις κοινωνίες του Αιγαίου, παρά το γεγονός ότι, τουλάχιστον από τις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ., όταν είχαν ήδη αρχίσει οι επαφές με την Ανατολή, εμφανίστηκαν τα πρώτα συστήματα γραφής στην Κρήτη. Τα συστήματα αυτά -ιερογλυφική αρχικά και Γραμμική Α γραφή στη συνέχεια- σχετίζονται με τα αρχιτεκτονικά συγκροτήματα που έχουν ερμηνευτεί ως ανάκτορα. Φαίνεται όμως πως επιδράσεις από την Εγγύς και Μέση Ανατολή ασκήθηκαν στα συστήματα μέτρησης βάρους. Από την Κρήτη τα συστήματα αυτά με ελάχιστες τροποποιήσεις/βελτιώσεις μεταφυτεύτηκαν αργότερα στην ηπειρωτική Ελλάδα (π.χ. η Γραμμική Β γραφή), όπως καταδεικνύουν τα αρχεία πινακίδων που βρέθηκαν σε μυκηναϊκά ανάκτορα (Θηβών, Πύλου κ.ά.).

Μέσα από τα πρώιμα αυτά κείμενα αντλούνται πληροφορίες που δεν περιορίζονται μόνο σε οικονομικές/διαχειριστικές πράξεις. Αποκαλύπτουν επίσης δομές και θεσμούς, μέσα από τους οποίους ασκείται η εξουσία, η διοίκηση του κράτους. Η ομάδα των ατόμων που ήσαν σε θέση να χειρίζονται τα συστήματα γραφής και μέτρησης αποτελούσε τη γραφειοκρατία, χωρίς την οποία το κράτος ήταν ανύπαρκτο. Γι’ αυτό, κύριο μέλημα του κράτους ήταν η στελέχωση της γραφειοκρατίας του από άτομα με υψηλή κατάρτιση και ακέραιο χαρακτήρα, ώστε να αποτρέπεται η διαφθορά και να διασφαλίζεται η εύρυθμη λειτουργία του. Η σωστή λειτουργία της γραφειοκρατίας σε όλα τα κοινωνικά και πολιτικά συστήματα, με την ικανότητά της να προβλέπει τις εκάστοτε αναδυόμενες ανάγκες της κοινωνίας και να φροντίζει για την κάλυψή τους πριν εξελιχθούν σε ανυπέρβλητα προβλήματα, συνέβαλε στη μακροβιότητα των συστημάτων αυτών.

Η σημερινή εικόνα

Στην Ελλάδα, τουλάχιστον τα τελευταία πενήντα χρόνια, παρατηρείται μια συστηματική διάβρωση της γραφειοκρατίας, φαινόμενο που χαρακτηρίζει κοινωνικές ομάδες (π.χ. πολιτικά κόμματα) που ανερχόμενες στην εξουσία μεταχειρίζονται το κράτος ως λεία έτοιμη να την κατασπαράξουν. Αποκορύφωμα της τάσης αυτής αποτελεί η σταδιακή διόγκωση του πλήθους άσχετων, αδαών, κυρίως δε ανεύθυνων ατόμων που με την ψευδεπίγραφη ιδιότητα του συμβούλου εγκαθίστανται στα γραφεία υπουργών, υφυπουργών, γενικών γραμματέων κ.λπ. Τα εν λόγω άτομα, στα οποία παρά την ανευθυνότητά τους και παρά την έλλειψη ειδικής κατάρτισης και εμπειρίας ανατίθεται ο χειρισμός κρατικών υποθέσεων, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν συλλήβδην ως ένα είδος παραγραφειοκρατίας. Σύμφωνα δε με το λεξικό της Νέας Ελληνικής του Μπαμπινιώτη, το «παρ(α)» ως α΄ συνθετικό «προσδίδει στο β΄ συνθετικό την έννοια του παράνομου, του μη σύμφωνου προς τους καθιερωμένους κανόνες (π.χ. παρεκκλησιαστικός, παραεμπόριο, παραοικονομία, παραπαιδεία, παραπολιτική, παραστρατιωτικός κ.λπ.). Αν δε, σύμφωνα με όσα αναπτύχθηκαν παραπάνω, γραφειοκρατία σημαίνει κράτος, παραγραφειοκρατία σημαίνει παρακράτος. Και η ιστορία έχει δείξει ότι, όπου τη θέση του κράτους την πήρε –με οποιαδήποτε μορφή– το παρακράτος, ακόμη και πανίσχυρα συστήματα κατέρρευσαν (πρβλ. Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, Βυζάντιο, Οθωμανική αυτοκρατορία, Σοβιετική Ενωση).

* Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.