«Αλεθε, μύλε μ' αλέθε»

Νερόμυλοι, νεροτριβές, μαντάνια και νεροπρίονα μπορεί να παραπέμπουν σε άλλες εποχές, αλλά η συμβολή τους στην ενίσχυση των τοπικών οικονομικών υπήρξε ανεκτίμητη, με απτά έως σήμερα αποτελέσματα. Μια περιοχή στην οποία όλα τα παραπάνω έδρασαν ευεγερτικά για την τοπική οικονομία είναι αυτή του Ασπροποτάμου, στο νομό Τρικάλων, όπως προκύπτει από τα στοιχεία εργασίας του Τρικαλινού ερευνητή, Σωτήρη Γοργογέτα.

Η περιοχή Ασπροποτάμου ανήκει κατά το μεγαλύτερο μέρος στο νομό Τρικάλων και μόλις οι δυτικές πλαγιές της Κακαρδίτσας και οι βορειοδυτικές πλαγιές του Περιστεριού ανήκουν στον νομό Ιωαννίνων. Η περιοχή αυτή έχει φυσικά όρια προς τα δυτικά τον ποταμό Άραχθο και τα Τζουμέρκα, προς τα βόρεια το Μετσοβίτικο ποταμό, που χύνεται στον Άραχθο και τον ποταμό Πηνειό, προς τα ανατολικά το θεσσαλικό κάμπο και προς τα νότια τον Πορταϊκό ποταμό και τον ίδιο τον Ασπροπόταμο.

Τα Άγραφα και τα βουνά του Ασπροποτάμου ενώνονται στο πέρασμα της "Γκρόπας" και τα σύνορά τους είναι περίπου τα σύνορα των νομών Τρικάλων και Καρδίτσας. Το σύμπλεγμα των βουνών του Ασπροποτάμου "ξετυλίγεται" γύρω από τον ποταμό Ασπροπόταμο (Αχελώο) και τους παραποτάμους του και μερικούς παραποτάμους του Πηνειού ποταμού, ενώ στα βουνά του Ασπροποτάμου έχει κτιστεί ένας εκπληκτικά μεγάλος αριθμός χωριών και σε κοντινές αποστάσεις το ένα από το άλλο. Τα βλαχοχώρια είναι τα περισσότερα και τα μεγαλύτερα στην περιοχή.

Στις όχθες των παραποτάμων και των ρεμάτων του Άσπρου και του Πηνειού βρίσκονται- αναφέρει ο ερευνητής- μικρά και μεγάλα πέτρινα κτίσματα, εκ των οποίων τα περισσότερα είναι ερειπωμένα. Είναι τα νεροπρίονα και οι νερόμυλοι, συνδυασμένοι με μαντάνια και ντριστέλες ή νεροτριβές, έργα πρωτόγονα, που όμως εξυπηρετούσαν τέλεια τις ανάγκες και προσέφεραν μεγάλη βοήθεια στους ντόπιους πληθυσμούς, συντελώντας στην ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας, όπως εξηγεί ο κ. Γοργογέτας.

Όσον αφορά το νερόμυλο, η κατασκευή του μύλου ήταν λιθόκτιστη, συνήθως ένας ορθογώνιος μικρός ή μεγάλος χώρος για διανυκτέρευση του μυλωνά.
Κατά κανόνα σύμφωνα με τον ερευνητή, στη μια άκρη του κτίσματος υπήρχε ο αλεστικός μηχανισμός, ενώ στην άλλη περίμεναν οι πελάτες, γίνονταν οι συναλλαγές, η παράδοση αλέσματος, η παραλαβή αλευριού, το ζύγισμα και η πληρωμή.

Το μαντάνι χρησίμευε στην κατεργασία των μάλλινων υφασμάτων με χτύπημα ώστε να γίνουν συνεκτικά. Ήταν μια σχεδόν εξ ολοκλήρου ξύλινη μηχανή, άλλοτε υπαίθρια και άλλοτε στεγασμένη, η οποία συνήθως δεν ήταν ανεξάρτητη εγκατάσταση, αλλά αποτελούσε τμήμα υδροκίνητων συγκροτημάτων που περιλάμβαναν νεροτριβές και νερόμυλους με τον ίδιο χειριστή - μυλωνά.

Το δε νεροπρίονο χρησίμευε για την παραγωγή της εγχώριας, οικοδομικής κυρίως, από κορμούς δένδρων. Οι μηχανισμοί του ήταν δύο: ο κινητικός του πριονιού και ο προωθητικός του κορμού που θα σχιζόταν.

Η πιο απλή από όλες τις υδροκίνητες εγκαταστάσεις και ως προς την κατασκευή (δεν διέθετε μηχανισμό) και ως προς τη λειτουργία (δεν χρειαζόταν χειριστή για να την παρακολουθεί και να τη ρυθμίζει) ήταν η νεροτριβή ή ντριστέλα.
Η νεροτριβή άλλοτε ήταν υπαίθρια και άλλοτε στεγασμένη- μόνη της ή σε κτίσμα με νερόμυλο ή και μαντάνι πιο σπάνια- και χρησίμευε για την επεξεργασία μάλλινων υφαντών κατά το στάδιο της κατασκευής τους, για να αφρατέψουν, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ερευνητής, και να δέσουν μεταξύ τους τα μάλλινα νήματα ή ακόμη για το ετήσιο πλύσιμό τους.

Στο χώρο της περιοχής Ασπροποτάμου, η τεχνολογία των υδροκίνητων εργαστηρίων σημείωσε μεγάλη ανάπτυξη κατά τον 18ο, 19ο και μέχρι τα μέσα του 20ού αι., καθώς ανταποκρίθηκε στις αυξημένες ανάγκες διατροφής, στέγασης και ένδυσης, με τις οποίες συνδέεται άμεσα, μέσω της αντιστοιχίας Διατροφή - Νερόμυλος, Κατοικία - Νεροπρίονο, Ενδυμασία - Νεροτριβή και Μαντάνι.

Παράλληλα με το γεωργικό, δασικό και τον κτηνοτροφικό χαρακτήρα της οικονομίας της περιοχής, αναπτύχθηκαν δραστηριότητες οικοτεχνίας και βιοτεχνίες, όπως τα ασβεστοκάμινα, τα σιδηρουργεία, τα ξυλουργεία, τα ραφεία.

Ο νερόμυλος, σύμφωνα με τη σχετική έρευνα, κατέχει την πρώτη θέση από τα υδροκίνητα εργαστήρια της προβιομηχανικής περιόδου, με τη συμβολή του στην παραγωγή του βασικού είδους της διατροφής του ανθρώπου, του άρτου καθώς και πολλών υποπροϊόντων, που γίνονται από το αλεύρι, από την άλεση των καρπών της γης στις μυλόπετρες.

Αποκαθιστώντας το χαμένο κύρος αυτών των διάσπαρτων υδροκίνητων εργαστηρίων και μέσα από τις ανασυνθέσεις της ζωής του μυλωνά, του πριονιά και του ντριστιλιέρη - μανταντζή, γίνεται κατανοητό- διαπιστώνει ο κ. Γοργογέτας- γιατί τα εργαστήρια αυτά της προβιομηχανικής εποχής αποτελούν μνημεία του πολιτισμού και της τεχνολογίας, άξια να ερευνηθούν και να διασωθούν.
"Είναι βέβαιο ότι η ανάδειξη και η προβολή αυτών μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό πόλο έλξης των επισκεπτών, που θέλουν να γνωρίσουν την πολιτισμική κληρονομιά του τόπου", σημειώνει ο κ. Γοργέτας.

Σημειώνεται πως η έρευνα και η καταγραφή των υδροκίνητων εργαστηρίων έγινε ανά δήμο και δημοτικό διαμέρισμα στο νομό Τρικάλων. Έγινε εντοπισμός και καταγραφή, σε χάρτες και πίνακες, 146 νερομύλων, 215 νεροτριβών 136 μαντανιών και 125 νεροπρίονων.

http://culture.ana-mpa.gr/view5.php?id=6266