Bauhaus: Η τάση που έκανε επανάσταση

Ενας πολυχώρος με παμπ, αίθουσα χορού, καφέ και θέα στις όχθες του ποταμού Ελβα στο Ντεσάου, 1929-30. Εργο του Καρλ Φίγκερ

Του ΣΤΕΛΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΑΔΗ http://www.enet.gr/?i=news.el.texnes&id=71049

Το 1969 ο πολιτισμός έχασε δύο από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες του εικοστού αιώνα, τους Βάλτερ Γκρόπιους και Λούντβιχ Μις Βαν ντερ Ρόε, βασικούς συντελεστές του Μπάουχαους, που άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο «χτιζόταν» ο κόσμος, από τη Γερμανία ώς την Ιαπωνία, την Κίνα και τις ΗΠΑ.


Φέτος συμπληρώνονται 90 χρόνια από την αφετηρία ενός πρωτοποριακού και καλλιτεχνικού κινήματος που αναπτύχθηκε στη χαοτική απ' τον πόλεμο Γερμανία και σε πολλά μέρη πραγματοποιούνται λαμπρές εκθέσεις για την επέτειο: σε Βαϊμάρη, Ντεσάου, Βερολίνο, Ερφούρτη κ.λπ., αλλά και στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Ν. Υόρκη.

Το μανιφέστο του Μπάουχαους έθεσε τους στόχους και το πρόγραμμα της σχολής, η οποία ιδρύθηκε το 1919 στη Βαϊμάρη, μεταφέρθηκε στη συνέχεια στο Ντεσάου και αργότερα στο Βερολίνο, μέχρι να κλείσει οριστικά από τους ναζί το 1933, έχοντας εκπαιδεύσει 1.250 σπουδαστές.

Το Μπάουχαους ένωνε όλα τα είδη των τεχνών. «Αρχιτέκτονες, ζωγράφοι και γλύπτες πρέπει να αναγνωρίσουν εκ νέου και να μάθουν να χειρίζονται τον σύνθετο χαρακτήρα ενός κτιρίου στην ενότητά του και στα διαφορετικά του μέρη». Για να ξαναβρεθεί το «αρχιτεκτονικό πνεύμα» που είχε χαθεί στην «τέχνη του σαλονιού». «Ας δημιουργήσουμε ένα νέο είδος μαστόρων χωρίς τις ταξικές διαφορές που υψώνουν ένα αλαζονικό φράγμα ανάμεσα στον τεχνίτη και τον καλλιτέχνη! Ας δημιουργήσουμε μαζί τη νέα δομή του μέλλοντος, που θα αγκαλιάζει την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και τη ζωγραφική σε μια ενότητα, και η οποία μια μέρα θα ανέβει προς τον ουρανό από τα χέρια εκατομμυρίων εργατών σαν το κρυστάλλινο σύμβολο μιας νέας πίστης».

Στη σχολή εφαρμόστηκαν προχωρημένες γνώσεις παιδαγωγικής για τη διαμόρφωση δημιουργικών μυαλών. «Δεν θα υπάρχουν δάσκαλοι ή μαθητές στο Μπάουχαους παρά μόνο μαστόροι, ταξιδευτές και μαθητευόμενοι». Εργαστήρια μεταλλοτεχνίας, υφαντουργίας, κεραμικής, επιπλοποιίας, γλυπτικής, φωτογραφίας, ζωγραφικής, τυπογραφίας, διακοσμητικής, γραφιστικής και βιομηχανικού ντιζάιν παρήγαν εύχρηστα, καλαίσθητα, γεωμετρικά και χωρίς «διακοσμητικά» προϊόντα.

Ρεύματα ιδεών και αντιπαραθέσεις αισθητικής, παιδαγωγικής και πολιτικοϊδεολογικής υφής αναπτύσσονταν στη σχολή. Αλλά το πνεύμα ανατρεπτικού δημιουργικού στοχασμού, τελικά, έβαλε το Μπάουχαους στο στόχαστρο. Ο Χίτλερ μόλις ανέλαβε την εξουσία, το έκλεισε. Η «μοντέρνα τέχνη» χαρακτηρίστηκε «έκφυλη τέχνη». Ανάμεσα στα έργα που κατασχέθηκαν ως «μη γερμανικά», «εβραϊκά» και «μπολσεβίκικα» και κάηκαν δημόσια περιλαμβάνονταν έργα μελών του Μπάουχαους όπως του ελβετού ζωγράφου Πάουλ Κλέε και του ρώσου ζωγράφου και θεωρητικού της τέχνης Βασίλι Καντίνσκι, που του έκαψαν ακόμα και τις παρτιτούρες! Επίσης, κατέστρεψαν το μνημείο που σχεδίασε ο Μις Βαν ντερ Ρόε για τους δολοφονηθέντες Ρόζα Λούξεμπουργκ και Καρλ Λίμπκνεχτ.

Με ναζί και με κομμουνιστές

Παραδόξως, αποκαλύπτει ο Winfried Nerdinger, υπήρξαν και σπουδαστές που συνεργάστηκαν με τους ναζί, αναφέροντας τους Ερνστ Νόιφερτ και Χανς Ντούστμαν. Πολλά μέλη του Μπάουχαους μετανάστευσαν ή επέστρεψαν στις πατρίδες τους, όπως ο «κύκλος» Chug που δραστηριοποιήθηκε στην Παλαιστίνη.

Επικεφαλής μιας πολυμελούς ομάδας, ο ελβετός αρχιτέκτονας Χάνες Μέγιερ ίδρυσε την «Κόκκινη Μπριγάδα Μπάουχαους» και συμμετείχε στον πολεοδομικό σχεδιασμό της Μόσχας. Ο Μέγιερ ήθελε το Μπαουχάους να υπηρετεί «τις ανάγκες του λαού αντί για τις ανάγκες εκείνων που ζουν στην πολυτέλεια». Τα χρόνια που ήταν διευθυντής στη σχολή, στο εξώφυλλο του καταλόγου της έκθεσης «Μπάουχαους 1928-1930» μια αφίσα ανέφερε «Οι εργαζόμενες γυναίκες αγωνίζονται μαζί μας για το μεροκάματο και το ψωμί - Ψήφισε κομμουνιστές».

Οι επαφές του Μπαουχάους με τη Σοβιετική Ενωση είχαν ξεκινήσει το 1927, όταν η πρώτη αποστολή με τον Ηλία Ερενμπουργκ και τον Ανατόλι Λουνατσάρσκι επισκέφθηκε τη σχολή.

Ο Χίνερκ Σέπερ, επικεφαλής του εργαστηρίου χρωματισμών, προσεκλήθη από τους Σοβιετικούς για να οργανώσει τον τομέα διακόσμησης κτιρίων. Ο Φρεντ Φορμπάτ εντάχθηκε στην Μπριγάδα του Ερνστ Μέι για την ανάπλαση του Μαγκνιτογκόρσκ και ο Στεφάν Σεμπιόκ σχεδίασε σιδηροδρομικούς σταθμούς και ένα πρωτοποριακό μνημείο για τον ουκρανό ποιητή Ταράς Σεβτσένκο στο Χάρκοβο, στη «γραμμή» του Γκρόπιους για την όπερα της ίδιας πόλης. Ομως, λόγω του Ψυχρού Πολέμου, η συμβολή 30 στελεχών του Μπάουχαους στη σοσιαλιστική οικοδόμηση υποβαθμίστηκε.

Η ελληνική εμπειρία

Στην Αμερική, μεγάλες φυσιογνωμίες του Μπάουχαους επηρέασαν πολλούς σημαντικούς αρχιτέκτονες, όπως τους μαθητές του Μαρσέλ Μπρόιερ, Ι. Πέι και Φίλιπ Τζόνσον, και του Τζόζεφ Αλμπερς, Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ και Τζον Κέιτζ. Ο ούγγρος ζωγράφος και φωτογράφος Μοχόλι-Νάγκι ίδρυσε το Νέο Μπάουχαουζ στο Σικάγο, ο Γκρόπιους δημιούργησε την Αρχιτεκτονική Κολεκτίβα και έγινε πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτονικής του Χάρβαρντ και ο Λούντβιχ Μις Βαν ντερ Ρόε σχεδίασε το Seagram στη Νέα Υόρκη και άλλα σπουδαία κτίρια.

Στην Αθήνα, ο Γκρόπιους ανέλαβε τη δημιουργία του κτιρίου της αμερικανικής πρεσβείας το οποίο έπρεπε να επιδεικνύει την αμερικάνικη αρχιτεκτονική και να εκφράζει τη δημοκρατία των ΗΠΑ χωρίς να παραγνωρίζει την ιστορία του τόπου («Τάιμ», 15.7.1957). Χτίστηκε με σύγχρονες τεχνικές, κολόνες εμπνευσμένες από τον Παρθενώνα και πεντελικό μάρμαρο, σε μια χώρα που το Μπάουχαους επηρέασε με αμφιλεγόμενο τρόπο την αρχιτεκτονική.

«Η Ελλάδα έχει μάθει να αυτοσχεδιάζει. Πρώτα χτίζει και μετά κάνει την υποδομή», παρατηρεί ο ζωγράφος και καθηγητής στο Πολυτεχνείο Δημήτρης Σεβαστάκης. «Τεράστιοι πληθυσμοί που συγκεντρώνονταν στις πόλεις πίεσαν στην εφαρμογή ενός νέου προτύπου. Στο οικονομικό βρέθηκε η φόρμουλα της αντιπαροχής και στο αισθητικό δομικά στοιχεία του Μπαουχάους. Το εντόπιο ημιαστικό χωριάτικο κακοφορμισμένο ιδίωμα δεν μπορούσε παρά να στρεβλώσει το Μπάουχαους, αλλά έφτιαξε μια αισθητική του αναγκαίου. Αυτή η απελευθέρωση βόλεψε πάρα πολύ το ελληνικό υπόδειγμα».

Εξαιτίας της μεγάλης επιρροής του Μπάουχαους, η μελέτη του βρίσκεται διεθνώς σε εξέλιξη. «Εμπεριείχε τους σπόρους της σύγκρουσης, από το ξεκίνημά του. Η αντίληψη ότι ο καλλιτέχνης πρέπει να ασχοληθεί με τις τεχνολογικές καινοτομίες της μηχανοποίησης και της μαζικής παραγωγής ανήκει στο Μπαουχάους», γράφει η Εύα Φοργκάκς.

Μερικοί μελετητές αναθεωρούν «τη μυθική του υπόσταση ως ένα αριστερό ουτοπικό προπύργιο», υπογραμμίζοντας την πολιτικά ισορροπιστική θέση του Γκρόπιους και την πιο ουδέτερη έως απολίτικη του Μις, σε αντίθεση με τη μαρξιστική του Μέγερ.

Η Τζέιμς Τσακράμπορτι συμπεραίνει ότι ο Γκρόπιους, προβάλλοντας υπέρμετρα την αντιφασιστική πλευρά του, έκανε αποδεκτό το μοντερνισμό από τους Αμερικανούς. Και ο Κρεγκ Καστίγιο εκτιμά ότι ο Γκρόπιους ως πρεσβευτής της αμερικάνικης κουλτούρας βοήθησε να αναχθεί το «μοντέρνο» σε «εργαλείο» του Ψυχρού Πολέμου.

Αλλοι διαχωρίζουν τη σχολή από τη μετέπειτα πορεία των συντελεστών της και άλλοι τονίζουν ότι η συνύπαρξη διαφορετικών αντιλήψεων αποτελεί τη δύναμη του Μπάουχαους, που ενσωμάτωνε την παράδοση, τον κονστρουκτιβισμό, τον εξπρεσιονισμό, την αφηρημένη τέχνη, το φουτουρισμό κ.λπ., δημιουργώντας ένα μοντέλο υψηλής τέχνης.

Η βιομηχανία σαν εργαλείο

Ο αρχιτέκτονας Γιώργος Αραχωβίτης επισημαίνει ότι:

«Οι καλές τέχνες και η τεχνική εκπαίδευση ήταν διαχωρισμένες και σε αντιπαλότητα. Το Μπάουχαους τα ένωσε σε ένα. Συνένωσε την αισθητική με την καθημερινότητα και έδωσε αισθητική στο βιομηχανικό προϊόν. Αυτό είναι μοναδικό στον εικοστό αιώνα. Είδε την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τα σκεύη, την υφαντουργία, τα καθίσματα, είδε ό,τι συγκροτεί το σύνολο μιας ζωής στους νέους χρόνους. Και χρησιμοποίησε τη βιομηχανία σαν εργαλείο, όχι σαν αυτοσκοπό. Ενα πολιτικοποιημένο κίνημα, πολυεθνικό, που υπηρετούσε το κοινωνικό σύνολο. Η σχέση μαθητών-δασκάλων ήταν σχεδόν κοινοβιακή, και οι μισοί σπουδαστές ήταν γυναίκες. Εβλεπε την κοινωνία σαν σύνολο, ενώ σήμερα τη βλέπουμε κομματιασμένη».

Και ο Σεβαστάκης υπογραμμίζει ότι «το Μπάουχαους έχει θεμελιακή σχέση με το αναγκαίο. Ωραίο είναι το χρήσιμο. Διασπείρω το έργο και έρχεται σε επαφή με την υψηλή αισθητική ο απλός άνθρωπος. Μια δημοκρατική σύλληψη, ουτοπική, αλλά μεγάλη. Δίδαξε μία συλλογικότητα άλλου επιπέδου σε σχέση με τον κλασικισμό και τα προ-μοντέρνα υβρίδια, όπου η αριστοκρατία αποκομμένη γεύεται τους καρπούς της υψηλής αισθητικής».

Σήμερα, ενώ το Μπάουχαους διατηρεί την αξία του, η κερδοσκοπία, η ανιστορικότητα της πολιτικής ηγεσίας, η έλλειψη οικοδομήσιμης επιφάνειας κ.λπ. καταστρέφουν πολλά κτίρια του είδους. Μερικά «Ξενία» του Αρη Κωνσταντινίδη και άλλων αρχιτεκτόνων δεν είχαν την «τύχη» των προσφυγικών της Αλεξάνδρας, που ο πολυετής αγώνας ευαίσθητων πολιτών και η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας ανάγκασαν το υπουργείο Πολιτισμού να τα χαρακτηρίσει διατηρητέα.

Στη Ρωσία, σημαντικά κτίρια σαρώνονται για να χτιστούν πολυτελείς κατοικίες για νεόπλουτους. Και στην πρώην Ανατολική Γερμανία, η τάση να εξαφανιστούν κτίρια σημαντικών δημιουργών, όπως επισημαίνει ο διευθυντής του Ιδρύματος Μπάουχαους Φίλιπ Οσβαλτ, αποτελεί μεγάλο λάθος. Ομως, όπως τιτλοφορείται μια έκθεση που οργανώνεται με την ευκαιρία της επετείου, το Μπάουχαους (επαν)έρχεται!


ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΟ BAUHOUS ΕΔΩ