Φαρμακολογία και Αστρονομία στην Οδύσσεια

Ο Οδυσσέας με τη βοήθεια του Ερμή μεταμορφώνει τους συντρόφους του πάλι σε ανθρώπους


Πέρα από λογοτεχνικό έργο μεγάλης αξίας, το έπος είναι και ένας θησαυρός πληροφοριών για τις επιστημονικές και τεχνολογικές γνώσεις των Ελλήνων την εποχή του Ομήρου

ΤΟΥ Χ. ΒΑΡΒΟΓΛΗ | Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου 2009 | http://www.tovima.gr/


Για πολλούς αιώνες τα ομηρικά έπη θεωρούνταν απλή καταγραφή μύθων των Ελλήνων της προϊστορικής εποχής, έως ότου ο Σλίμαν, στηριζόμενος σε πληροφορίες από την Ιλιάδα, κατόρθωσε να εντοπίσει τα ερείπια της αρχαίας Τροίας. Από την εποχή εκείνη τα ομηρικά έπη αντιμετωπίζονται με περισσότερη προσοχή από τον επιστημονικό κόσμο και αποτελούν πολλές φορές έναυσμα για ερευνητικές προσπάθειες. Ειδικότερα η Οδύσσεια έχει προσελκύσει για περισσότερα από 100 χρόνια το ενδιαφέρον επιστημόνων από πολλούς κλάδους των φυσικών επιστημών, όπως για παράδειγμα η Γεωλογία, η Παλαιοντολογία, η Φαρμακολογία και η Αστρονομία. Ο λόγος είναι ότι η Οδύσσεια περιέχει πληροφορίες για την Εποχή του Σιδήρου, που είναι μεταγενέστερη από την Εποχή του Χαλκού στην οποία αναφέρεται η Ιλιάδα. Ετσι κατά τεκμήριον μεταφέρει μεταγενέστερες και άρα πιο προηγμένες επιστημονικές και τεχνολογικές γνώσεις.

Ο πρώτος που προσπάθησε να «διαβάσει» τα ομηρικά έπη με το μάτι ενός επιστήμονα των φυσικών επιστημών φαίνεται ότι ήταν ο Κωνσταντίνος Ζέγγελης, καθηγητής της Χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Ζέγγελης δημοσίευσε στα τέλη του προπερασμένου αιώνα ένα βιβλίο με τίτλο «Η επιστήμη της φύσεως παρ΄ Ομήρω», το οποίο επανεκδόθηκε πρόσφατα από το Πανεπιστήμιο της Πάτρας. Δεν είναι τυχαία η εμπλοκή ενός χημικού σε αυτό το θέμα, αφού στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια αναφέρονται πάμπολλα θέματα που άπτονται της Χημείας. Ενα από τα πιο ενδιαφέροντα αναφέρεται στο αντίδοτο που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα για να εξουδετερώσει το μαγικό φίλτρο της Κίρκης, με το οποίο αυτή είχε μεταμορφώσει τους άνδρες του Οδυσσέα σε χοίρους. Ο Ομηρος αναφέρει ότι, καθώς ο Οδυσσέας πήγαινε προς το παλάτι της Κίρκης για να σώσει τους συντρόφους του, τον συνάντησε ο Ερμής, ο οποίος του έδωσε το φυτό «μώλυ», που ήταν το αντίδοτο για το φίλτρο της Κίρκης. Ο Ομηρος δεν δίνει καμία άλλη πληροφορία για αυτό το φυτό, εκτός από το ότι έχει άσπρα άνθη, μαύρη ρίζα και ξεριζώνεται δύσκολα. Η άποψη που έχει επικρατήσει σήμερα είναι ότι το «φίλτρο» της Κίρκης ήταν ένα μείγμα αντιχολινεργικών ουσιών, όπως η ατροπίνη και η σκοπολαμίνη, που προκαλούν παραισθήσεις. Επομένως το μώλυ θα έπρεπε να περιέχει ένα αντιχολινεργικό αντίδοτο. Στη βιβλιογραφία αναφέρονται δύο φυτά που έχουν μαύρη ρίζα, λευκά άνθη και περιέχουν αντιχολινεργικά αντίδοτα: ογάλανθος ο χιονώδηςκαι οελλέβορος. Τα φαρμακολογικά χαρακτηριστικά του γάλανθου ταιριάζουν περισσότερο στη δράση του μώλυ, αλλά ο ελλέβορος έχει μεγαλύτερο

Το σημαντικότερο φυσικά σημείο της Οδύσσειας είναι η επιστροφή του ήρωα στην «Ιθάκη». Το όνομα του νησιού είναι σε εισαγωγικά, επειδή κατ΄ αρχήν δεν είμαστε σίγουροι αν η ομηρική Ιθάκη είναι το νησί που γνωρίζουμε σήμερα με αυτό το όνομα. Αν και η επικρατούσα γενικά άποψη είναι ότι η σημερινή Ιθάκη είναι όντως το νησί του Οδυσσέα, υπάρχουν και «αιρετικές» απόψεις που τοποθετούν την ομηρική Ιθάκη σε άλλα νησιά του Ιονίου Πελάγους. Πιο πρόσφατη είναι αυτή μιας βρετανικής ομάδας, που διαπίστωσε ότι η χερσόνησος της Παλλικής στην Κεφαλλονιά ήταν παλαιότερα ανεξάρτητο νησί και θα μπορούσε, έτσι, να είναι η ομηρική Ιθάκη. Πέρα από την ταυτοποίηση όμως της πατρίδας του Οδυσσέα, πολύ σημαντικό στοιχείο είναι και η χρονολόγηση της ημέρας της επιστροφής του, αφού έτσι μπορεί να διασταυρωθεί με ανεξάρτητο τρόπο η χρονολόγηση της καταστροφής της Τροίας.

Στην Οδύσσεια περιγράφεται με ασυνήθιστα πολλές λεπτομέρειες η τελική φάση της επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη, με βασικότερο στοιχείο το γεγονός ότι την ημέρα που σκοτώνει τους μνηστήρες της Πηνελόπης καταγράφεται και ένα ασυνήθιστο γεγονός, που θεωρείται η αρχαιότερη καταγραφή ολικής ηλιακής έκλειψης. Σε μετάφραση των Καζαντζάκη- Κακριδή ο μάντης Θεοκλύμενος λέει στους μνηστήρες:«Η αυλή πλημμύρισε ίσκιους, που ξεκινούν στα μαύρα Τρίσκοτα να κατεβούν,κι ο γήλιος από τα ουράνια εχάθη, κι άπλωσε βαριά καταχνιά ολούθε!» . Οι ολικές ηλιακές εκλείψεις είναι σχετικά σπάνιο γεγονός σε έναν συγκεκριμένο τόπο, αφού συμβαίνουν κατά μέσον όρο μία φορά κάθε 360 χρόνια. Επομένως, αν περιορίσει κανείς την περιοχή από την οποία η έκλειψη αυτή φαινόταν ως ολική, θα μπορούσε ίσως να εντοπίσει μια «λογική» ημερομηνία για την ημέρα που συνέβη. Στη διαδικασία αυτή υπεισέρχονται και οι υπόλοιπες πληροφορίες που δίνει ο Ομηρος. Κατ΄ αρχήν ο Ερμής ταξιδεύει δυτικά ως την Ωγυγία και, αφού υποδεικνύει στην Καλυψώ να αφήσει τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην πατρίδα του, επιστρέφει ανατολικά. Μετά την αναχώρηση του Ερμή ο Οδυσσέας σαλπάρει με το πλοίο του και ακολουθεί τις οδηγίες της Καλυψούς, πλέοντας έτσι ώστε να παρατηρεί τις Πλειάδες και τον αστερισμό του Βοώτη και έχοντας τη Μεγάλη Αρκτο στα αριστερά του. Στη συνέχεια, περνώντας από το νησί των Φαιάκων, φθάνει στην Ιθάκη όταν ο πλανήτης Αφροδίτη είναι ορατός ως Αυγερινός. Αν ταυτοποιήσουμε τον Ερμή με τον ομώνυμο πλανήτη, τότε όλα τα παραπάνω στοιχεία, δηλαδή η απομάκρυνση του Ερμή δυτικά του Ηλίου και η στροφή του προς ανατολάς, η ταυτόχρονη θέση Πλειάδων και Βοώτη πάνω από τον ορίζοντα και η εμφάνιση της Αφροδίτης ως Αυγερινού συμπίπτουν ταυτόχρονα μία φορά κάθε 2.000 χρόνια! Επειδή είναι ήδη γνωστό από τις αρχαιολογικές ανασκαφές της Τροίας πως η καταστροφή της πόλης συντελέστηκε γύρω στο 1190 π.Χ., είναι φανερό ότι αν κοντά σε αυτή τη χρονιά υπήρξε μια τέτοια «σύμπτωση», το γεγονός αυτό δεν μπορεί να σημαίνει τίποτε περισσότερο από μια ανεξάρτητη επιβεβαίωση της χρονολογίας της καταστροφής της Τροίας. Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι όντως μία από τις φορές που όλα τα γεγονότα που περιγράφονται στην Οδύσσεια συνέβησαν ταυτόχρονα ήταν την άνοιξη του 1178 π.Χ., οπότε καταλήγουμε σε ένα πολύ ακριβές συμπέρασμα: ο Οδυσσέας σκότωσε τους μνηστήρες της Πηνελόπης στις 16 Απριλίου 1178 π.Χ., οπότε η καταστροφή της Τροίας είχε συμβεί δέκα χρόνια πριν, όσο διήρκεσαν οι περιπέτειες του Οδυσσέα, δηλαδή το 1188 π.Χ. Το συμπέρασμα δεν αλλάζει αν η ομηρική Ιθάκη μετακινηθεί στη χερσόνησο της Παλλικής, επειδή οι δύο τοποθεσίες απέχουν πολύ λίγο μεταξύ τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι οκτώ αρχαίοι συγγραφείς, μεταξύ των οποίων ο Πλάτωνας, ο Ερατοσθένης και ο Ηρόδοτος, έχουν δώσει τις δικές τους εκτιμήσεις για τη χρονολογία της καταστροφής της Τροίας, από τις οποίες εντυπωσιακά κοντά στον παραπάνω υπολογισμό πέφτει η εκτίμηση του Ερατοσθένη, που ήταν 1184 π.Χ.!

Ο κ. Χάρης Βάρβογλης είναι καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.