Θησαυροί από τη Σάμο

Στη μεγάλη φωτογραφία, παρέα που διασκεδάζει με τζιβούρι.

Της ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ http://www.enet.gr/

Εφτασε στη Νέα Υόρκη μια ανοιξιάτικη μέρα του 1912, μαζί μ' εκατοντάδες άλλους ξενιτεμένους Ελληνες. Για καιρό αλώνιζε τους δρόμους της πουλώντας φρούτα και ζαρζαβατικά.

Ομως τα βράδια, με το μπουζούκι του παραμάσχαλα, περνούσε απ' τα ελληνικά στέκια και τις ταβέρνες της Αστόρια και τραγουδούσε ζεϊμπέκικα, δίνοντας την αίσθηση ενός τροβαδούρου που παίζει τζιβούρι σε ιδιωτικό γλέντι της Σάμου, του νησιού του, στο οποίο ο ίδιος δεν επέστρεψε ποτέ...

Τ' όνομά του, Μανώλης Καραπιπέρης. Αγνωστος για τους πολλούς, όμως για τους μελετητές του ρεμπέτικου, ένα πρόσωπο σχεδόν μυθικό: Είναι απ' τους πρώτους που ηχογραφήθηκαν παίζοντας μπουζούκι με τη μορφή που το ξέρουμε σήμερα.

Κι ενώ τίποτε άλλο δεν γνώριζαν οι ειδικοί για κείνον, μέσα από μια πρόσφατη έκδοση είδαν ν' αναδύεται η μορφή του από φωτογραφία του σε δισκογραφικό κατάλογο του 1929, έμαθαν στοιχεία του βίου του και για τη σαμιώτικη καταγωγή του και τον άκουσαν να ερμηνεύει ένα αϊβαλιώτικο ζεϊμπέκικο, από μεταγραφή μιας σπάνιας ηχογράφησης σε δίσκο 78 στροφών!

Ολα αυτά, στη νέα έκδοση της μουσικής σειράς των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, το βιβλίο-μουσική κασετίνα «Η Σάμος στις 78 στροφές», που επιμελήθηκε ο μουσικολόγος, ερευνητής και παραγωγός δίσκων παραδοσιακής μουσικής Νίκος Διονυσόπουλος. Καρπός συνεργασίας μιας πλειάδας ερευνητών και συλλεκτών στην Ελλάδα και το εξωτερικό, η έκδοση περιλαμβάνει 46 ιστορικές ηχογραφήσεις της περιόδου 1918-1958 με εξαιρετική ηχητική επεξεργασία, τεκμηριωμένες με σχετικές μελέτες και σπάνιο φωτογραφικό υλικό.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι 31 από τις 46 ηχογραφήσεις της έκδοσης πραγματοποιήθηκαν στις αρχές του περασμένου αιώνα στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Οι Σαμιώτες είχαν το δικό τους μερίδιο στο έπος της μετανάστευσης. Και τον δικό τους, άγνωστο εν πολλοίς, μουσικό πλούτο. «Είχαμε την εντύπωση», λέει ο Ν. Διονυσόπουλος, «πως τίποτε σημαντικό δεν συνέβαινε στη Σάμο στα τέλη του 19ου, αρχές του 20ού αιώνα. Μελετώντας, ωστόσο, τις εφημερίδες της εποχής και εξερευνώντας τη δισκογραφία των 78 στροφών στην Ελλάδα και το εξωτερικό, μάθαμε πολλά».

Το ημιαυτόνομο καθεστώς της Ηγεμονίας με τα οικονομικά του προνόμια, η γειτνίαση του νησιού με τη Σμύρνη και ο πολυσυλλεκτικός του εποικισμός είχαν σημαντικό αντίκτυπο και στα μουσικά του δρώμενα. «Οι Σαμιώτες είχαν βιώσει μια μουσική ακμή αντίστοιχη ή και μεγαλύτερη ίσως από εκείνη των αθηναίων αστών», λέει ο Διονυσόπουλος. Οπως επισημαίνει και ο δικηγόρος-ερευνητής Ντίνος Κόγιας, όλα τα όργανα στη Σάμο αγοράζονταν από τα μικρασιατικά παράλια: τα πιάνα, τα μαντολίνα και οι κιθάρες για τις μαντολινάτες αλλά και τα κορίτσια της καλής κοινωνίας, τα ούτια, τα λαούτα, τα σαντούρια, τα κλαρίνα και τα χάλκινα για τις ντόπιες κομπανίες και τις φιλαρμονικές. Εδιναν κι έπαιρναν οι αλληλεπιδράσεις που πέρασαν έπειτα στους δίσκους 78 στροφών.

Πρωταγωνιστές της επανάστασης

Ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον έχουν και οι τρεις ηχογραφήσεις -σε ελληνικό έδαφος αυτές- με τα τραγούδια των Γιαγάδων, τη σημαντικότερη παρακαταθήκη για τη Σάμο του Κώστα Ρούκουνα.

Από τους κορυφαίους εκτελεστές αμανέδων αλλά και δεινός τραγουδιστής ρεμπέτικων, λαϊκών και δημοτικών, ο Ρούκουνας ηχογράφησε εκείνα των Γιαγάδων στα μέσα της δεκαετίας του '30, όταν οι βενιζελικοί ήταν εκτός κυβερνήσεως, ο βασιλιάς Γεώργιος Β' είχε επιστρέψει στην Ελλάδα, κι ο ίδιος, όντας στις δόξες του, είχε το περιθώριο να επιβάλει τις επιλογές του. Ποιοί ήταν όμως οι Γιαγάδες;

Πρωταγωνιστές στη σαμιακή επανάσταση του 1912 εναντίον των Τούρκων που οδήγησε στην απελευθέρωση του νησιού και στην ένωσή του με την Ελλάδα, τ' αδέλφια Γιαγά από τον Μαραθόκαμπο ήρθαν αργότερα σε σύγκρουση με τον πρωθυπουργό Θεμιστοκλή Σοφούλη και την τοπική διοίκηση, σύγκρουση που οδήγησε σε φυλακίσεις, εκτελέσεις συγγενών τους, ώς και αυτονομιστικά κινήματα!

Παρ' όλο που οι αδελφοί Γιαγά επικηρύχθηκαν και καταδιώχθηκαν ως ληστές, ούτε ληστείες διέπραξαν ούτε απαγωγές για λύτρα, όπως συνηθιζόταν από τον τότε ληστρικό κόσμο. Ενεργούσαν «ως ηγέτες που συμμετέχουν στο παιχνίδι της εξουσίας», σημειώνει ο Ντίνος Κόγιας, έχοντας εξασφαλίσει «μια μορφή κοινωνικής νομιμοποίησης». Η ένοπλη δράση τους, που συντάραξε τη Σάμο μεταξύ 1914 και 1927 απασχολώντας επανειλημμένα τις αρχές και τον τύπο, παρέπεμπε σε μια μορφή «παραδοσιακής ανταρσίας απέναντι στην καταπίεση και τις παρεκτροπές της κεντρικής εξουσίας». Πώς να μη γίνονταν τραγούδι λοιπόν;

Στην εποχή του mp3, η νέα δουλειά των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης έρχεται να υπογραμμίσει και κάτι ακόμα. Αν για τους κοινούς θνητούς οι δίσκοι των 78 στροφών δεν είναι παρά γραφικά απολιθώματα της μουσικής βιομηχανίας, για τους απαλλαγμένους από ακαδημαϊκές αγκυλώσεις ερευνητές είναι κλειδιά που ανοίγουν κόσμους ολόκληρους.