Πολιτισμός ή καπηλεία των μνημείων;

Γιατί υπάρχει το υπουργείο Πολιτισμού και γιατί είναι προτιμότερο να μετονομαστεί σε «υπουργείο Γραμμάτων και Τεχνών»

Του ΧΡ. Γ. Ντουμα* www.kathimerini.gr

Αφορμή για το σημείωμα αυτό υπήρξαν τα δύο άρθρα του κ. Καρκαγιάννη σχετικά με την σύζευξη του πολιτισμού με τον τουρισμό. Σε μια χώρα, όπου δεν απόμεινε τίποτα άλλο για εκποίηση, η καπήλευση και εμπορία των μνημείων ενός ένδοξου παρελθόντος μοιάζει φυσιολογική. Αυτή την αντίληψη εκφράζει και η ύπαρξη του υπουργείου Πολιτισμού, καθώς και όλες οι οικονομικές δραστηριότητες που έχουν αναπτυχθεί μπροστά και γύρω από πολυσύχναστους αρχαιολογικούς χώρους (π.χ. Ολυμπία, Δελφοί, Κνωσός κ.λπ.).

Στην πραγματικότητα ο πολιτισμός είναι μάλλον διαδικασία και όχι προϊόν για διαχείριση. Με τον όρο «πολιτισμός» νοούνται όλες οι λύσεις που συλλογικά κάθε ανθρώπινη κοινωνία επινόησε κατά την ιστορική της διαδρομή, προκειμένου να αντιμετωπίσει ποικίλα προβλήματα της καθημερινότητας. Η αποτελεσματικότητα δε των λύσεων αυτών είναι που χαρακτηρίζει τον πολιτισμό κάθε εποχής. Κατά κανόνα, η λύση ενός μεγάλου κοινωνικού προβλήματος συνεπάγεται αυτόματα τη γένεση άλλων συνθετότερων και οξύτερων προβλημάτων. Και η κοινωνία που δεν βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση και ετοιμότητα για τον εντοπισμό και την έγκαιρη επίλυση των προβλημάτων της, αυτόματα καταρρέει και αφανίζεται. Αυτό τουλάχιστον διδάσκει η μελέτη της ιστορίας της ανθρωπότητας.

Ανθρώπινες επινοήσεις

Η αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού στον πλανήτη και η ανάγκη εξασφάλισης όλο και μεγαλύτερων ποσοτήτων τροφής οδήγησε στην εξημέρωση φυτών και ζώων και στη σταδιακή μετάβαση από το συλλεκτικό στο παραγωγικό στάδιο, το γνωστό και ως «Νεολιθική Επανάσταση». Οπως ήταν φυσικό, η αυξημένη παραγωγή τροφής στις εύφορες κοιλάδες μεγάλων ποταμών προσείλκυε όλο και μεγαλύτερες ομάδες πληθυσμού στις περιοχές εκείνες δημιουργώντας ταυτόχρονα μεγάλα και πιεστικά προβλήματα στέγασης. Ως απόκριση σ' αυτά επινοήθηκε η τυποποίηση της κατοικίας και ο πολεοδομικός σχεδιασμός που σηματοδότησε το πέρασμα στον πολιτισμό των πόλεων.

Ωστόσο, τα μεγάλα οικιστικά κέντρα που προέκυψαν, ήσαν ευάλωτα σε ασθένειες και επιδημίες, για την πρόληψη των οποίων η επινόηση συστημάτων ύδρευσης και αποχέτευσης, εξασφάλισε καλύτερες συνθήκες υγιεινής διαβίωσης. Οι βελτιωμένες αυτές συνθήκες μείωσαν τη θνησιμότητα, αύξησαν την γεννητικότητα και το προσδόκιμο ζωής, σε βαθμό που δημιουργήθηκε πληθυσμιακή έκρηξη, οξύνοντας ακόμη περισσότερο το επισιτιστικό πρόβλημα. Ετσι προέκυψε η ανάγκη σωστότερης διαχείρισης των φυσικών πόρων. Με την κατασκευή αποστραγγιστικών ή αρδευτικών καναλιών όχι μόνο επιτεύχθηκε η αποξήρανση και εξυγίανση ελωδών εκτάσεων, αλλά και η διαχείριση των ποταμών έγινε καλύτερη. Με τα έργα αυτά αυξήθηκαν οι αρδευόμενες καλλιεργήσιμες εκτάσεις αλλά και προστατεύτηκαν από καταστρεπτικές πλημμύρες.

Η διαδικασία αυτή οδήγησε στη διάκριση δύο διαφορετικών κοινωνικών ομάδων: των κατοίκων της πόλης και των παραγωγών της υπαίθρου. Η εξάρτηση των πρώτων από τους δεύτερους ήταν προφανής και αντιμετωπίστηκε με την τεχνική εξειδίκευση και τον καταμερισμό εργασίας: οι κάτοικοι των πόλεων ανέπτυξαν τεχνικές για τη μεταποίηση πρώτων υλών και δημιούργησαν επαγγέλματα που παρήγαν αγαθά -π.χ. εργαλεία, σκεύη κλπ.- τα οποία μπορούσαν να ανταλλάξουν με αγροτικά προϊόντα από τους καλλιεργητές. Η ανάγκη εισαγωγής πρώτων υλών και αγαθών από μακρινότερες περιοχές οδήγησε στη γένεση του εμπορίου, το οποίο, με τη σειρά του, εξώθησε στην επινόηση μεταφορικών μέσων -πλωτών ή χερσαίων- για μεγάλες ποσότητες σε μεγάλες αποστάσεις. Η ανακάλυψη δε του τροχού και της βοϊδάμαξας επέβαλε την κατασκευή δρόμων, τη ζεύξη ποταμιών και χειμάρρων με γέφυρες κ.ο.κ.

Αντιπροσωπευτικά έργα

Εργα συλλογικής προσπάθειας που απαιτούσαν κεντρικό σχεδιασμό και συντονισμό για την κατασκευή και τη συντήρησή τους είναι γνωστά στην ελληνική χερσόνησο ήδη από τη Νεολιθική Εποχή με τη μορφή προστατευτικών τάφρων ή τειχών γύρω από οικισμούς. Αργότερα, στους Υστεροελλαδικούς (μυκηναϊκούς) χρόνους χρονολογούνται τα εγγειοβελτιωτικά έργα που έχουν εντοπιστεί σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Στα έργα αυτά ανήκουν τα κανάλια ελέγχου και ρύθμισης της στάθμης των νερών στη λίμνη Κωπαΐδα της Βοιωτίας, καθώς και τα έργα που η έρευνα έχει εντοπίσει στην Πελοπόννησο. Μάλιστα μερικά από τα τελευταία αυτά μπορεί να απηχούνται στους Αθλους του Ηρακλέους. Για παράδειγμα, τα υδραυλικά έργα στη νότια Αργολίδα ενδέχεται να σχετίζονται με τη μυθική εξόντωση της Λερναίας Υδρας, ενώ τα εγγειοβελτιωτικά της κοιλάδας του Στυμφάλου στην Αρκαδία μπορεί να απηχούνται στην εκδίωξη των Στυμφαλίδων Ορνίθων.

Στα μεγάλα έργα πρέπει να ενταχθεί και το οδικό δίκτυο που συνέδεε τα μυκηναϊκά κέντρα και του οποίου κατάλοιπα έχουν εντοπιστεί σε διάφορα σημεία της Αργολίδας. Προφανώς, οι κατασκευαστές των έργων αυτών είχαν γνώσεις υδρομηχανικής που τις εφάρμοζαν στην πράξη, καθώς μαρτυρούν οι ζεύξεις χειμάρρων και ποταμών με γέφυρες ή οι οχετοί κάτω από τα οδοστρώματα, ώστε να μην πλημμυρίζουν και καταστρέφονται οι δρόμοι! Τις γνώσεις αυτές οι αρχαίοι κατασκευαστές τις εφάρμοζαν, γιατί κίνητρό τους ήταν η επίλυση κοινωνικών προβλημάτων και όχι το αθέμιτο κέρδος, η αισχροκέρδεια, που χαρακτηρίζει τα σύγχρονα δημόσια έργα! Και αυτό βεβαίως δείχνει το πολιτισμικό επίπεδο κάθε εποχής.

Οπως επισημάνθηκε και στην αρχή, πολιτισμός είναι η συνισταμένη των αποκρίσεων του ανθρώπου στα ποικίλα προβλήματά του. Υγεία, παιδεία, οικονομία, κοινωνική πρόνοια, μεταφορές, δημόσια έργα, διαχείριση των φυσικών πόρων και εν γένει του περιβάλλοντος, δημόσια ασφάλεια κ.λπ. είναι προβλήματα, η αντιμετώπιση των οποίων συνθέτει συνολικά την εικόνα του πολιτισμού μιας σύγχρονης κοινωνίας. Είναι δε αυτονόητο ότι όλοι οι παραπάνω τομείς δεν χωρούν κάτω από την ίδια ομπρέλα, έστω κι αν τη βαφτίσουμε «υπουργείο Πολιτισμού». Χώρια που καθένας από τους τομείς αυτούς χωριστά, αλλά και στο σύνολό τους, δύσκολα θα μπορούσαν να εντάξουν τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία ανάμεσα στους πολιτισμένους λαούς του κόσμου.

Η συνολική εικόνα

Κατά κοινή ομολογία, η δημόσια υγεία έχει τα χάλια της, η συνεχώς μεταρρυθμιζόμενη παιδεία μονίμως χωλαίνει, η οικονομία συνεχώς καταρρέει, η κοινωνική πρόνοια παραμένει πάγιο προεκλογικό σύνθημα, τα δημόσια έργα και οι μεταφορές λειτουργούν μόνο ως ευκαιρίες για αισχροκέρδεια, ενώ η λεγόμενη δημόσια ασφάλεια, το μόνο που εξασφαλίζει είναι η ασυλία σε οποιονδήποτε που, με την ιδιότητα είτε του οδηγού οχήματος είτε του οργάνου της τάξης είτε του στυγνού δολοφόνου προβαίνει στην αφαίρεση ανθρώπινης ζωής. Αυτόν τον πολιτισμό φιλοδοξεί να διαχειριστεί το «υπουργείο Πολιτισμού»;

Οπως είπα και πιο πάνω, το υπουργείο Πολιτισμού είναι ένα έκτρωμα της πιο χυδαίας εξουσίας που γνώρισε η νεότερη Ελλάδα, της στρατιωτικής χούντας του 1967. Το κατασκεύασμα αυτό, εργαλείο αισχρής καπηλείας των μνημείων του παρελθόντος, καμιά μεταπολιτευτική κυβέρνηση δεν τόλμησε να το καταγγείλει ως έκτρωμα και να το καταργήσει. Εκτός εάν, πράγμα πολύ βαρύ για τον πολιτικό μας κόσμο, δεν αντιλήφθηκε τον εκτρωματικό του χαρακτήρα. Το μόνο πράγμα που θα μπορούσε να διαχειριστεί ο φορέας που αποκαλούμε «υπουργείο Πολιτισμού» είναι οι σύγχρονες πνευματικές δημιουργίες. Αυτές όμως δεν συνθέτουν τον συνολικό πολιτισμό της κοινωνίας μας, όπως τον περιγράψαμε. Γι' αυτό, αν κρίνεται ότι πρέπει να διατηρηθεί, καλό θα είναι να μετονομαστεί σε «υπουργείο Γραμμάτων και Τεχνών».

* Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.


Διαβάστε τα επίμαχα άρθρα του κου Καρκαγιάννη: Τουρισμός μέσα στον πολιτισμό και Η αυτοτελής αξία του Πολιτισμού