Μύθοι και παραδόσεις για τα δένδρα

Ο γιγαντιαίος πλάτανος του Μπουγιούκ Ντερέ με τις σκηνές του Godefroy de Bouillon (από το βιβλίο του Ch. Martins, 1858).

Οι μύθοι που συνδέουν συγκεκριμένα δέντρα με ιστορικά ή μυθικά πρόσωπα είναι γνωστοί στους μελετητές αρχαίων κειμένων. Σύμφωνα με το μύθο που μας παραδίδει ο Πλίνιος, η Ιώ, μεταμορφωμένη σε αγελάδα, είχε δεθεί σε μια γέρικη ελιά κοντά στο Άργος. Ο Παυσανίας είδε στην Τροιζήνα μια αγριελιά που λεγόταν πως είχε φυτρώσει από το ρόπαλο του Ηρακλή. Ο Πλούταρχος γνώριζε για την ύπαρξη μιας παλαιᾶς Ἀλεξάνδρου καλουμένης δρυός κοντά στη Χαιρώνεια, κάτω από την οποία λεγόταν ότι είχε καταλύσει ο Μ. Αλέξανδρος. Μια άλλη παράδοση αναφέρει πως ο Μ. Αλέξανδρος είχε αναπαυθεί στον ίσκιο ενός πλατάνου στο Νεμέσειον της Σμύρνης. Σύμφωνα με τον Παυσανία, κάτω από έναν πλάτανο στην πηγή της Αμυμώνης στη Λέρνα, γεννήθηκε η Λερναία Ύδρα. Πλάτανοι στους Δελφούς και στις Καφυές της Αρκαδίας μαρτυρείται πως είχαν φυτευτεί από τον Αγαμέμνονα και τον Μενέλαο. Ο Απόλλωνας κρέμασε το δέρμα του Μαρσύα από έναν μεγάλο πλάτανο στην Απάμεια της Φρυγίας… Τέτοιου είδους παραδόσεις, βεβαίως, δεν περιορίζονται στον αρχαίο κόσμο, ούτε πρόκειται για επινοήσεις των λογίων, όπως διαπιστώνουμε συγκρίνοντάς τες με αντίστοιχες σύγχρονες, όπου οι ομοιότητες είναι συχνά εντυπωσιακές. Στους Αγίους Τόπους, ο Χριστός λέγεται πως αλυσοδέθηκε στον κορμό μιας ελιάς και στη Σμύρνη πως ένα δέντρο φύτρωσε από το ραβδί του Αγίου Πολυκάρπου. Και ποιος δεν γνωρίζει για τον «πλάτανο του Ιπποκράτη» στην Κω; Θα ήταν άστοχο να αμφισβητήσει κανείς αυτόν τον ωραίο μύθο, ιδιαίτερα αφού το θαύμα αυτό του φυτικού βασιλείου φέρει με μεγαλοπρέπεια το όνομα του μεγάλου άνδρα. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή του μύθου, το δέντρο φυτεύτηκε τον 4ο αιώνα μ.Χ. από την Αγία Ελένη κατά το προσκυνηματικό ταξίδι της προς την Ιερουσαλήμ.

Το γεγονός ότι οι περισσότερες από τις αφηγήσεις αυτές αφορούν ελιές και πλατάνους δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη, καθώς τα δύο αυτά δέντρα, και ειδικότερα ο πλάτανος, είναι τα πιο επιβλητικά στον μεσογειακό χώρο. Αρχαίοι και σύγχρονοι συγγραφείς συχνά αναφέρουν μεγάλους πλατάνους που φύονται κοντά σε ποταμούς και πηγές με τους τεράστιους, κούφιους κορμούς τους. Ο Πλίνιος θυμάται έναν πλάτανο στη Λυκία που ήταν τόσο μεγάλος, ώστε μέσα στον κορμό του μπορούσαν να γευματίσουν 19 άνθρωποι. Ο Παυσανίας μιλά για υπερμεγέθεις πλατάνους κοντά στον ποταμό Πίερο, στην Αχαΐα. Λέει πως μέσα στις κοιλότητες των δέντρων αυτών οι άνθρωποι συνήθιζαν να τρώνε ή ακόμη και να κοιμούνται. Το 1814 ο αιδεσιμότατος Thomas Smart Hughes είδε στην Ήπειρο δέντρα που μπορούσαν να χωρέσουν τουλάχιστον 20 ανθρώπους μέσα στους κούφιους κορμούς τους. Διάφοροι περιηγητές του 19ου αιώνα αναφέρουν γιγαντιαίο πλάτανο στο Μπουγιούκ Ντερέ, στον Βόσπορο, όπου λεγόταν πως είχε καταλύσει ο φημισμένος σταυροφόρος Γοδεφρείδος Δ΄ ο Βουιλώνιος (Godefroy de Bouillon, 1058-1100) (εικ. 1). Το εσωτερικό ενός από τους κορμούς του πλατάνου είχε χρησιμεύσει ως στάβλος• εκεί οι βοσκοί βρήκαν καταφύγιο όπως σε μια σπηλιά και άναψαν φωτιές που διόλου δεν επηρέασαν το γιγάντιο δέντρο. Ο πεζογράφος Théophile Gautier έγραψε για τον συγκεκριμένο πλάτανο το 1854: «πήγα να τον δω και εκ πρώτης όψεως μού φάνηκε πως έβλεπα ένα δάσος κι όχι ένα δέντρο». Και 17 αιώνες νωρίτερα, ο Λατίνος ποιητής Μαρτιάλης είχε περιγράψει ως nemus, δηλ. δάσος στα λατινικά, έναν πλάτανο στην Κόρδοβα που, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, είχε φυτευτεί από τον Καίσαρα. Παρόμοια δέντρα προβάλλονται ως τουριστικά αξιοθέατα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, όπως για παράδειγμα στο Μαντούδι της βόρειας Εύβοιας (εικ. 2), στην Τσαγκαράδα του Πηλίου, ή στην Κλαπατσούνα της Αχαΐας (εικ. 3). Το σκοτάδι που βασιλεύει στη βάση αυτών των κολοσσών της φύσης έχει κάτι το ευγενές και ζοφερό συνάμα, και δεν μπορεί κανείς να διεισδύσει σ’ αυτό δίχως να αισθανθεί κάποιο δέος.

Εύκολα μπορούμε να φανταστούμε πώς γεννήθηκαν οι παραπάνω μύθοι. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο και βοτανολόγο Θεόφραστο (Περὶ φυτικῶν ἱστοριῶν IV.13.2), οι αφηγήσεις αυτές μαρτυρούν την ηλικία των δέντρων – τὴν δὲ μακροβιότητα μαρτυροῦσιν ἐπὶ γὲ τινων καὶ ἡμέρων καὶ άγρίων καὶ αἱ παραδεδομέναι φῆμαι παρὰ τῶν μυθολόγων. Παρά ταύτα, πιθανότερο είναι οι μύθοι αυτοί να δημιουργήθηκαν εξαιτίας του εξαιρετικά μεγάλου μεγέθους των δέντρων. Το τεράστιο μέγεθος ορισμένων δέντρων έκανε τους ανθρώπους να τους αποδίδουν ηλικία χιλιετηρίδων. Η γνωστή τάση να συνδέουν μυθικά γεγονότα και πρόσωπα με συγκεκριμένες τοποθεσίες, καθώς και ο τοπικισμός, εξηγούν το γεγονός ότι τα δέντρα αυτά συσχετίζονταν με πρόσωπα που είχαν κάποια σχέση με τον εκάστοτε τόπο –η Λερναία Ύδρα, ο Μαρσύας, ο Αγαμέμνονας, ο Μενέλαος, ο Ιπποκράτης, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Καίσαρας, ο Γοδεφρείδος, κ.ά. Συμπληρωματικές λεπτομέρειες των μύθων επακολούθησαν σύντομα: ο Ιπποκράτης δίδαξε κάτω από τον πλάτανο στην Κω, ο πλάτανος του Μπουγιούκ Ντερέ προσέφερε καταφύγιο στις σκηνές του Γοδεφρείδου, εκείνος των Καφυών φυτεύτηκε από τον Μενέλαο όταν αυτός συγκέντρωνε το στράτευμά του, ο Αλέξανδρος στρατοπέδευσε κάτω από τη βελανιδιά στη Χαιρώνεια κατά τη διάρκεια της περίφημης ομώνυμης μάχης και αναπαύθηκε κάτω από τον πλάτανο στο Νεμέσειον επιστρέφοντας από κυνήγι στο όρος Πάγος και προτού ιδρύσει την καινούργια πόλη της Σμύρνης, κ.ο.κ. Ωστόσο, δεν αναδύθηκαν όλες αυτές οι παραδόσεις εξαιτίας του τεράστιου μεγέθους των δέντρων. Στη Γόρτυνα της Κρήτης υπήρχε ένας αειθαλής πλάτανος που λεγόταν ότι κάτω από το φύλλωμά του έσμιξαν ο Δίας και η Ευρώπη. Στην περίπτωση αυτή, οι απαρχές του μύθου δεν θα πρέπει απαραίτητα να αναζητηθούν στο μέγεθος του δέντρου, αλλά στο αξιοσημείωτο γεγονός ότι δεν έχανε ποτέ τα φύλλα του. Το είδος αυτό πλατάνου απαντά ακόμη και σήμερα στην Κρήτη, και το 1966 ο βοτανολόγος Ελ. Πλατάκης κατέγραψε 29 τέτοια δέντρα, ένα από αυτά στη Γόρτυνα, 80 μέτρα βόρεια του κτίσματος με τους περίφημους νόμους.

Μικρή αξία έχουν οι παραδόσεις αυτές για τους μελετητές που ενδιαφέρονται για την αρχαία ιστορία ή θρησκεία, ωστόσο θα ήταν λάθος να υποτιμήσει κανείς τη σημασία τους. Το ενύπνιο του Μ. Αλέξανδρου κάτω από τον πλάτανο στο ιερό της Νέμεσης χαράχτηκε σε νομίσματα της Σμύρνης. Στους Αγίους Τόπους, προσκυνητές επισκέπτονταν με μεγάλη αφοσίωση μια τρεμιθιά, στον ίσκιο της οποίας λέγεται πως είχε αναπαυθεί η Παρθένος Μαρία. Το 1819 ο περιηγητής W. Ouseley γράφει πως κοντά στο Κάιρο, χριστιανοί κρατούσαν αναμμένα καντήλια στο κοίλωμα μιας γέρικης συκιάς, στην οποία λεγόταν επίσης πως αναπαύθηκε η Παρθένος. Σύμφωνα με τον ποιητή Θεόκριτο (18, 39-48), οι νεαρές γυναίκες στην αρχαία Σπάρτη έκαναν σπονδές κάτω από ένα δέντρο, που ήταν γνωστό ως «πλάτανος της Ελένης». Ό,τι κι αν έχει να αντιτάξει η επίσημη άποψη της επιστήμης, το γεγονός ότι το δέντρο αυτό αποτελούσε αντικείμενο σεβασμού δεν οφειλόταν σε αρχαίες λατρείες που αφορούσαν τη βλάστηση, αλλά στις παραδόσεις που γεννήθηκαν εξαιτίας του μεγέθους και της ηλικίας κάποιων συγκεκριμένων ειδών δέντρων – άλλωστε ο Παυσανίας αναφέρει τους «υψηλούς πλατάνους» κοντά στη Σπάρτη.
Παρόμοιες παραδόσεις, που σήμερα συναντάμε σε πολλά μέρη της Ελλάδας, θα πρέπει απλώς να ιδωθούν ως μια σημαντική μαρτυρία των δοξασιών και της αγάπης των κατοίκων για τον τόπο τους και της ανάγκης τους να συνδέσουν την πόλη ή την περιοχή τους με κάποια από τις μεγάλες μορφές του παρελθόντος.

Jaime Curbera (μετάφραση από τα αγγλικά: Πελαγία Τσινάρη)

Πηγή: http://www.arxaiologia.gr