Ο Διόνυσος και η αμπελουργία στο Αιγαίο

Aμπελώνας στη Σαντορίνη

Τα αρχαιότερα εξημερωμένα σταφύλια βρέθηκαν στην πεδιάδα της Δράμας και χρονολογούνται γύρω στα μέσα της 3ης χιλιετίας π.X.

Του Χρ. Γ. Ντουμα* www.kathimerini.gr

Aρχαιολογικά ευρήματα από διάφορες τοποθεσίες στην Ευρώπη και την Ασία πιστοποιούν την κατανάλωση αγριοστάφυλων (vitis silvestris) ήδη από την Παλαιολιθική Εποχή. Τα αρχαιότερα γνωστά γίγαρτα (κουκούτσια σταφυλιών) χρονολογούμενα γύρω στα 350.000 χρόνια πριν από σήμερα βρέθηκαν σε σπήλαιο της Terra Amata κοντά στη σημερινή Νίκαια της Γαλλίας. Νεότερα, μεταξύ 12ης και 9ης χιλιετίας π.Χ., είναι τα ευρήματα από την Grotta del Uzzo στη Σικελία, από το Tell Abu Hureyra στη Συρία, από το Tell Aswad και την Ιεριχώ στην Παλαιστίνη, καθώς και από το Σπήλαιο Φράγχθι στην Ερμιονίδα της Αργολίδας.

Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, η εξημέρωση της αμπέλου συντελέστηκε στο βόρειο τμήμα της Εγγύς Ανατολής, μεταξύ του Καυκάσου και της Αρμενίας, γύρω στα 6000 π.Χ. Στην περιοχή αυτή, που χονδρικά συμπίπτει με την αρχαία Φρυγία και τη σημερινή Γεωργία, η άγρια άμπελος είναι αυτοφυής και παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ποικιλία στον κόσμο. Εκεί επίσης, σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη, ο Νώε βγαίνοντας από την κιβωτό μετά τον κατακλυσμό «ήρξατο γεωργός γης και εφύτευσεν αμπελώνα. Και έπιεν εκ του οίνου και εμεθύσθη και εγυμνώθη εν τω οίκω αυτού» (Γένεσις Θ΄ 20). Μέχρι το 4000 π.Χ. η αμπελουργία είχε διαδοθεί ώς την κοιλάδα του Ιορδάνη και χίλια περίπου χρόνια αργότερα είχε φτάσει στην Αίγυπτο. Iζήματα που διατηρήθηκαν στον πυθμένα δύο πήλινων δοχείων από τη θέση Hajji Firuz του Azerbaijan και χρονολογούνται μεταξύ 5400 και 5000 π.Χ. αποτελούν την αρχαιότερη μαρτυρία για την παρασκευή κρασιού, ενώ την πρώιμη διακίνησή του βεβαιώνουν παρόμοια ιζήματα σε αμφορείς από το Godin Tepe του σημερινού Ιράν (περίπου 3500 π.Χ.). Το ξηρό κλίμα της Μεσοποταμίας δεν ευνοούσε την ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας εκεί και συνεπώς το κρασί είχε μεταφερθεί από αλλού.

Στην Κύπρο

Γίγαρτα άγριων σταφυλιών βρέθηκαν σε νεολιθικούς οικισμούς της 5ης χιλιετίας π.Χ. στην Κύπρο, ενώ την οινοπαραγωγή στη Μεγαλόνησο τεκμηριώνει η σκηνή που εικονίζει πάτημα σταφυλιών επάνω σε μια δίστομη πρόχου του τέλους της 3ης χιλιετίας π.Χ. (Μεσοκυπριακή ΙΙ) με πλαστική διακόσμηση. Η αμπελοκαλλιέργεια στο νησί της Αφροδίτης είχε ευρεία διάδοση και φαίνεται πως η παραγωγή κρασιού κατά την ύστερη φάση της Εποχής του Χαλκού αποτελούσε μια από τις βασικές οικονομικές δραστηριότητες των Κυπρίων.

Η πρώιμη εισαγωγή της αμπελουργίας και της οινοπαραγωγής στο Αιγαίο φαίνεται να έχει καταγραφεί στους αρχαίους μύθους. Καρπός του παράνομου έρωτα του Δία με τη Σεμέλη, ο Διόνυσος, μπήκε στο στόχαστρο της απατημένης Ηρας, η οποία του αφαίρεσε τα λογικά του. Τρελός πια ο νεαρός θεός περιπλανήθηκε στην Αίγυπτο και τη Συρία, ώσπου στη Φρυγία, τη σημερινή Γεωργία, μια άλλη θεά, η Ρέα, τον θεράπευσε. Μετά τη θεραπεία του ο θεός συνέχισε τις περιπλανήσεις του, αυτή τη φορά όμως με σκοπό να μάθει τα μυστικά της αμπελουργίας και να μυήσει τους ανθρώπους σ’ αυτά. Στο Αιγαίο, πάντα σύμφωνα με τον μύθο, έφτασε μέσω της Θράκης, όπου η παράδοση τοποθετεί την αρχή των τελετών προς τιμήν του, των Οργίων.

Από τη Θράκη

Η πραγματική ιστορία, όπως την αποκαλύπτει η αρχαιολογική έρευνα, φαίνεται να αντανακλάται σ’ αυτά που ο μύθος έχει διασώσει. Πράγματι, στον προϊστορικό οικισμό κοντά στο χωριό Σιταγροί, στην πεδιάδα της Δράμας, βρέθηκαν γίγαρτα από εξημερωμένα σταφύλια που χρονολογούνται γύρω στα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. Είναι τα αρχαιότερα ευρήματα του είδους, επιβεβαιώνοντας τον μύθο ότι η αμπελοκαλλιέργεια εισήχθη στο Αιγαίο μέσω Θράκης. Από εκεί διαδόθηκε σταδιακά μέσω των νησιών από τη Λήμνο έως την Κρήτη και τη Λευκάδα: ένας νέος τύπος πιθαριού εφοδιασμένου με κρουνό λίγο πιο πάνω από τον πυθμένα του απαντά στα νησιά αυτά σε συνάφειες των μέσων περίπου της 3ης χιλιετίας π.Χ. Γίγαρτα που βρέθηκαν μέσα σε παρόμοιο πιθάρι στον Αγ. Κοσμά της Αττικής επιβεβαιώνουν τη χρήση του ως σκεύους για τη φύλαξη κρασιού. Την ίδια περίπου εποχή, μαζί με τα κρασοπίθαρα πλήθυνε και η ποικιλία επιτραπέζιων σκευών, όπως είναι οι πρόχοι και τα ποτήρια. Μάλιστα, στον πυθμένα ορισμένων ποτηριών από τις Κυκλάδες έχει αποτυπωθεί το αμπελόφυλλο, πάνω στο οποίο προφανώς ο αγγειοπλάστης τα είχε ακουμπήσει για να στεγνώσουν.

Η αύξηση των σκευών πόσης προφανώς σημαίνει αλλαγή στις διαιτητικές συνήθειες και ενδεχομένως προσθήκη στο διαιτολόγιο των αιγαιοπελαγιτών του νέου ποτού. Μήπως, λοιπόν, το αποτύπωμα του αμπελόφυλλου θέλει να υποδηλώσει και τη χρήση του αγγείου ως… κρασοπότηρου; Ενα τέτοιο ποτήρι φαίνεται να κρατεί ο Κυκλαδίτης του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Ν.Π. Γουλανδρή εγείροντας πρόποση, σα να λέει: «Στην υγειά μας»!

Ενα κρασοπίθαρο με κρουνό βρέθηκε στον προϊστορικό οικισμό της Αγίας Ειρήνης στην Κέα. Εκεί έχει ανακαλυφθεί και ο αρχαιότερος γνωστός ναός στο Αιγαίο με θεμέλια που χρονολογούνται στη Μέση Εποχή του Χαλκού (πρώτο μισό 2ης χιλιετίας π.Χ.) και με σχεδόν συνεχή λειτουργία ώς τους ρωμαϊκούς χρόνους. Το όνομα της θεότητας που λατρεύτηκε στον ναό αυτό κατά τους πρώτους αιώνες λειτουργίας του παραμένει άγνωστο. Οι αρχαιότερες όμως επιγραφικές μαρτυρίες από τον ναό, που ανάγονται στον 6ον αι. π.Χ., αναφέρουν το όνομα του Διονύσου: πρόκειται για αφιερωματικές επιγραφές χαραγμένες στον πυθμένα αγγείων.

Στο Μυκηναϊκό πάνθεον

Στα κείμενα της Γραμμικής Β γραφής ο Διόνυσος αναγνωρίζεται ήδη ως μέλος του Μυκηναϊκού πάνθεον και οι ενδείξεις για τη λατρεία του ανάγονται τουλάχιστον στον 13ον αι. π.Χ. Ωστόσο, η χρήση του ονόματος του Διονύσου ως θεοφορικού ανθρωπωνυμίου σε πινακίδες από την Πύλο, τα Χανιά και την Κνωσό, προϋποθέτει μακρά παράδοση στη λατρεία του, ώστε να γίνει τόσο δημοφιλής στον μυκηναϊκό κόσμο. Τα στοιχεία αυτά σχετικά με την πρώιμη λατρεία του θεού στον μυκηναϊκό κόσμο, όχι μόνο αίρουν τυχόν αμφιβολίες για την παλαιότερη σχέση του Διονύσου με τον ναό στον οικισμό της Αγίας Ειρήνης στην Κέα, αλλά και ενισχύουν την υπόθεση ότι η λατρεία του εκεί ενδέχεται να είναι πολύ παλαιότερη από την εποχή των πινακίδων. Δεν αποκλείεται δηλαδή η εισαγωγή της λατρείας του θεού στο Αιγαίο να σχετίζεται με τη διάδοση της αμπελοκαλλιέργειας και της παραγωγής κρασιού, όπως τη θέλει και ο μύθος. Πάντως, από τότε ο οίνος δεν έπαψε να «ευφραίνει καρδίαν ανθρώπου» (Ψαλμοί 102, 15).

* Ο Χρ. Γ. Ντούμας είναι Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών