Το μυστικό «αλφάβητο» της Φαιστού

Πόσο κοντά βρισκόμαστε στην εξήγηση των συμβόλων που κοσμούν τον Δίσκο της Φαιστού; Ελληνες ερευνητές με τη βοήθεια της πληροφορικής προσπαθούν να ρίξουν φως στον γρίφο

του τάσου καφαντάρη 18 Ιανουαρίου 2009 http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=251116&ct=33

Oμολογώ ότι από τα εφετινά Θεοφάνια είχα καταγράψει μόνο σκοτεινούς οιωνούς για το νέο έτος. Σίγουρα με είχε επηρεάσει η «αγάπη του πλησίον» που τύλιξε σαν γάζα τη Λωρίδα της Γάζας... Ηταν πια Πέμπτη, όταν προσάραξε στο γραφείο μου ένα ιδιόμορφο ημερολόγιο για το 2009-2010. Το άνοιξα και πληροφορήθηκα ότι η εν λόγω Πέμπτη ήταν η «Ιβ΄ Διός Γαμηλιώνος». Αρχισα να ξεφυλλίζω χαμογελώντας το ιδιαίτερο αυτό πόνημα, αλλά σταμάτησα στην 26η σελίδα από έναν τίτλο-βόμβα: «Η χαρτογράφηση της Κρήτης πριν από 37 αιώνες»!

Περιττόν να πω ότι πήρα αμέσως στο τηλέφωνο τον συγγραφέα- τον καθηγητή Πληροφορικής και ερευνητή των μινωικών γραφών, κ. Μηνά Τσικριτσή- και, από τότε ως σήμερα, δεν έπαψα να διαβάζω περί του Δίσκου της Φαιστού. Το τι προέκυψε παραθέτω συλλήβδην στη συνέχεια, με την ενδόμυχη βεβαιότητα ότι «όταν δεν μπορείς να φωτίσεις τα εμπρός σου, καλό είναι να φωτίζεις τα πίσω σου»...

Ενα CD ζητεί player

Το πόσες άγνωστες πτυχές έχει ακόμη για εμάς ο πολιτισμός των Μινωιτών το είχαμε εξετάσει σε εκτεταμένο αφιέρωμα του «ΒΗΜΑscience» στις 12 Αυγούστου 2007. Το πιο καλά φυλαγμένο μυστικό του, όμως, είναι και αυτό που παραμένει ο γόρδιος δεσμός της Αρχαιολογίας: Ο Δίσκος της Φαιστού.

Για τους περισσότερους από εμάς είναι απλώς ένας πήλινος δίσκος διαμέτρου 16 εκατοστών που βρίσκεται στο Μουσείο Ηρακλείου. Ανασύρθηκε το 1908 από τα ερείπια του παλαιού μινωικού ανακτόρου της Φαιστού. Στον ψημένο πηλό του, πάχους 2,1 εκατοστών, βρίσκεται τυπωμένη μια μυστηριώδης σπειροειδής επιγραφή με 122 σύμβολα στη μία πλευρά και 119 στην άλλη. «Τυπωμένη» διότι, πολύ απλά, το υλικό αυτό είναι το πρώτο παγκοσμίως που γράφτηκε από τυπογραφικά στοιχεία (σφραγίδες). Οπως επίσης και το πρώτο... CD: Ο Δίσκος της Φαιστού φτιάχτηκε με σκοπό την απομνημόνευση πληροφοριών - και αντεπεξήλθε εξαίρετα στο καθήκον του, καθώς τις διατηρεί εδώ και 3.700 χρόνια! Το κακό είναι ότι τις διατηρεί κρυπτογραφημένες, με έναν κώδικα που κάνει τους ερευνητές του να «σαλέψουν» εδώ και έναν αιώνα.

Το ότι τους έχει «σαλέψει» είναι προφανώς χαρακτηρισμός καθ΄ υπερβολήν, που πηγάζει από το ότι έχουμε καταγράψει ως σήμερα τουλάχιστον 24 εντελώς διαφορετικές γλωσσολογικές ερμηνείες του και μία που το θεωρεί... επιτραπέζιο παιχνίδι. Αλλά ο χαρακτηρισμός δεν ακούγεται πλέον υπερβολικός όταν αναλογιστούμε ότι εφέτος, στην επέτειο 100 ετών από την εύρεσή του, τέθηκε το ζήτημα αν ο δίσκος είναι αυθεντικός ή πλαστός!

Τη «βέβηλη αιτίαση» διατύπωσε με κύριο άρθρο του ο εκδότης του περιοδικού συλλεκτών αρχαίας τέχνης «Μinerva» Ζερόμ Αϊζενμπεργκ (Jerome Εisenberg). Ο εν λόγω κύριος είναι ο ίδιος έμπορος έργων τέχνης και προκαλεί... αλλεργία στους ελληνικούς αρχαιολογικούς κύκλους, καθώς φέρεται εμπλεκόμενος στην υπόθεση κλοπής εκθεμάτων από το Μουσείο της Κορίνθου το 1990. Το FΒΙ βρήκε 250 από τα κλεμμένα σε μια αποθήκη αλιευμάτων της Φλόριδας, αλλά και τρεις αμφορείς στα χέρια του κ. Αϊζενμπεργκ που προσπαθούσε να πουλήσει μολονότι το περιοδικό του είχε δημοσιεύσει φωτογραφίες των κλαπέντων! (Είναι ίσως άσχετο,αλλά ακόμη αγνοείται η τύχη τριών μαρμάρινων προτομών,του Ερωτα,του Σεράπιδος και του Ιουλίου Καίσαρα.) Παρά την «ατυχή» αυτή σύμπτωση, το άρθρο του κ. Αϊζενμπεργκ περί του Δίσκου της Φαιστού είχε αρκετά επιχειρήματα και προξένησε πολλές συζητήσεις- ιδιαίτερα μετά την αναδημοσίευση του σκεπτικού του από τους «Νew Υork Τimes » στις 30.7.2008. Η «προσβολή»
Το σενάριο που προβάλλει ως πιθανό ο Ζερόμ Αϊζενμπεργκ συνιστά μια μεταθανάτια προσβολή ολκής στον αρχαιολόγο ο οποίος βρήκε τον δίσκο, τον Ιταλό Λουίτζι Περνιέρ (Luigi Ρernier). Ο Αϊζενμπεργκ εικάζει ότι ο Περνιέρ έπλασε ο ίδιος τον δίσκο από αντιζηλία προς τον ανασκαφέα της Κνωσού Αρθουρ Εβανς και ότι εμπνεύστηκε τη σπειροειδή επιγραφή από τον παραπλήσιο σε μορφή ετρουσκικό Δίσκο του Μagliano. Τo θέμα απέκτησε προεκτάσεις, καθώς ο Αϊζενμπεργκ φρόντισε να δείξει την «επιστημονική ακεραιότητά του» με το να προσκαλέσει όλους τους μελετητές του Δίσκου της Φαιστού σε διεθνές συνέδριο όπου θα συζητούσαν τα πειστήρια πλαστότητας ή την αυθεντικότητα και την πιθανότερη ερμηνεία της επιγραφής. Το θέμα όμως συνιστά πρόκληση και για το δικό μας υπουργείο Πολιτισμού, διότι ο κ. Αϊζενμπεργκ δημοσίευσε τόσο την αίτησή του στο Μουσείο Ηρακλείου να διακριβωθεί η ηλικία του δίσκου μέσω θερμοφωταύγειας (που απαιτεί μόνο τη διάνοιξη μια μικρής οπής σε αυτόν) όσο και την απάντηση της εφόρου του μουσείου κυρίας Νότας Δημοπούλου-Ρεθεμιωτάκη: «Αγαπητέ δρα Αϊζενμπεργκ,σε απάντηση του ηλεκτρονικού σας μηνύματος της 25ης Ιουλίου 2007θα θέλαμε να σας πληροφορήσουμε ότι δυστυχώς αδυνατούμε να ικανοποιήσουμε το αίτημά σας να εξετάσετε τον Δίσκο της Φαιστού και τον εγχάρακτο Πέλεκυ του Αρκαλοχωρίου.Συγκεκριμένα,ο πέλεκυς βρίσκεται εγκιβωτισμένος και αποθηκευμένος,ενώ ο Δίσκος της Φαιστού,λόγω της μοναδικότητάς του,κρίνεται μη μετακινήσιμος».

Η δημοσίευση της απάντησης έδωσε τροφή σε διεθνή σχόλια ότι το μουσείο υποθάλπει μια κολοσσιαία απάτη, προκειμένου να μη χάσει τον πόλο έλξης εκατομμυρίων επισκεπτών. Οι «δυστυχείς κουτόφραγκοι» αγνοούσαν το νεοελληνικό δράμα που εκτυλισσόταν από καιρό στους διαδρόμους του μουσείου. Την κατάληξή του μάθαμε και εμείς οι αυτόχθονες από δημοσίευμα της κρητικής εφημερίδας «Πατρίς» της 13ης Οκτωβρίου 2008 με τίτλο «Ο Λιάπης κλείνει το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου». Ο λόγος περί χρημάτων, βέβαια, καθώς η ανάδοχος των έργων παραμένει απλήρωτη και δεν πρόκειται να παραδώσει το μουσείο στους επισκέπτες του ούτε το καλοκαίρι του 2009! Πού καρδιά για αλισβερίσια με αμφισβητίες του δίσκου...

Ετσι, το συνέδριο της αμφισβήτησης έλαβε χώρα ερήμην των προσβαλλόμενων στη Society of Αntiquaries του Λονδίνου μεταξύ 31ης Οκτωβρίου και 1ης Νοεμβρίου 2008. Διαβάζοντας τα πρακτικά του (συνόψεις των εισηγήσεων θα βρείτε στην ιστοσελίδα http: //minervamagazine. com/phaistos. asp), αντιλαμβανόμαστε ότι το σενάριο πλαστογραφίας του Αϊζενμπεργκ δεν πήρε ψήφο εμπιστοσύνης. Αν και η πρόκληση προς την Ελλάδα αιωρείται αναμένοντας ουσιαστική απάντηση, εμείς θα εστιάσουμε στη συνέχεια στην ανα ζήτηση του πραγματικού νοήματος του δίσκου.

Η κρυπτογραφία του Δαιδάλου

Η Γραμμική Β αποκρυπτογραφήθηκε το 1952 από τον Μάικλ Βέντρις (Μichael Ventris) και διεύρυνε την ιστορία της ελληνικής γλώσσας κατά περίπου επτά αιώνες. Αλλά η Γραμμική Α και η γραφή του Δίσκου της Φαιστού συνεχίζουν ως σήμερα να θεωρούνται επισήμως μη αποκρυπτογραφημένες γραφές. «Επίσημο αδιέξοδο» δεν σημαίνει βέβαια ότι έπαψαν να αναδύονται πιθανές ερμηνείες. Από το 1911 ο Τζορτζ Χεμπλ είχε υποστηρίξει ότι τα σύμβολα έκρυβαν ιωνική γλώσσα, ότι το κείμενο ήταν ιερατικό και περιέγραφε θυσία. Την ίδια χρονιά η Φλόρενς Στάγουελ είπε ότι ήταν ομηρικά ελληνικά. Το 1914 o Αλμπέρ Κουνί πρότεινε ότι είναι ένα είδος αιγυπτιακών ιερογλυφικών. Το 1931 ο Φ. Γκόρντον τα ερμήνευσε ως βασκικά. Ο Βούλγαρος Βλαντιμίρ Γκεοργκίεφ το 1976 τα ερμήνευσε ως χιτιτικά, που διηγούνταν μια εμφύλια διαμάχη Τρώων. Τέλος, το 1992 ο Κιέλ Ααρτούν είπε ότι ήταν η συλλαβική γραφή μιας σημιτικής γλώσσας. Το ίδιο είπαν αργότερα και άλλοι δύο ερευνητές, ο Κύρος Χερτσλ Γκόρντον και ο Ζαν Μπεστ. Ολα αυτά, όμως, ήταν γλωσσολογικές θεωρήσεις χωρίς αποδείξεις, καθώς το κείμενο του δίσκου είναι «ανάδελφο», χωρίς ούτε ένα στον κόσμο που να περιέχει τα ίδια σύμβολα.

Τη νιρβάνα του αναπόδεικτου των επιγραφολόγων τάραξε το 1975 η εισβολή των Μαθηματικών και της Πληροφορικής στη γλωσσολογική έρευνα. Εκείνη τη χρονιά ένας μαθηματικός από το Λουξεμβούργο, ο Ζαν Φοκουνό (Jean Faucounau), ισχυρίστηκε ότι είχε λύσει μέσω στατιστικής αντιπαραβολής τον γρίφο και ότι το κείμενο του δίσκου δεν ήταν παρά πρωτοϊωνικά, μια γλώσσα που μιλούσαν και οι απόγονοι των Πελασγών στον αιγαιακό χώρο. Ως αρχή, μάλιστα, του κειμένου έδινε τη φράση: «Ο Αρίων,ο γιος του Αργου,είναι απαράμιλλος.Μοίρασε τα λάφυρα της μάχης».

Η ερμηνεία του Φοκουνό αντιμετωπίστηκε από τους περισσότερους μινωιτολόγους ως ερασιτεχνική φαντασίωση, αλλά τουλάχιστον ο Πολ Φορ (Ρaul Faure) βρήκε στην πρωτοϊωνική θεωρία πολλά θετικά σημεία. Ο Φοκουνό πείσμωσε και αποδύθηκε σε εκτεταμένη ιστορικοαρχαιολογική έρευνα για πειστήρια η οποία τον οδήγησε στην έκδοση δύο βιβλίων. Σε αυτά ισχυρίζεται ότι Πρωτοΐωνες δεν ήταν μόνο οι Πελασγοί και οι Μινωίτες, αλλά και οι Τρώες, οι Λούβιοι, οι Κάρες, οι Φιλισταίοι... ακόμη και οι υπερδουνάβιοι Θράκες.

Αρχαίο κτηματολόγιο;

Το σοκ διπλασιάστηκε όταν το 1998 ο Μηνάς Τσικριτσής ανακοίνωσε ότι η δική του έρευνα μέσω υπολογιστή τον οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι η Γραμμική Α ήταν η γραφή μια αιολικής διαλέκτου, όπως αυτή που μιλούσαν οι Λούβιοι, απέναντι από τη Λέσβο. Είχε τροφοδοτήσει με όλα τα σύμβολα της Γραμμικής Α ένα πρόγραμμα υπολογιστή και είχε κωδικοποιήσει τη γραφή με ένα σύστημα παρόμοιο με εκείνο που χρησιμοποιήθηκε για τον «Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας». Για να μην επεκταθούμε, με τη μέθοδο αυτή κατόρθωσε να αντιπαραβάλει τις δύο γραφές μεταξύ τους και να βρει τις φωνητικές αντιστοιχήσεις τους. Ετσι, οι λέξεις άρχισαν να παίρνουν νόημα, χωρίς ωστόσο να ερμηνεύονται όλες. Πάντως λέξεις όπως οι pa-i-to, su-ki-ri-ta και a-karu βρέθηκαν να αντιστοιχούν σε κρητικά τοπωνύμια, όπως Φαιστός, Σύβρητα και Αρκαλο. Τοπωνύμια; Μα αν ο Δίσκος της Φαιστού περιέχει τοπωνύμια, μήπως είναι... αρχαίο κτηματολόγιο; Η υποψία ενισχύθηκε το 2004, όταν μια ομάδα ερευνητών υπό τον Αχτενμπεργκ (Αchtenberg) ερμήνευσε το κείμενο του δίσκου ως τίτλο ιδιοκτησίας της νήσου, γραμμένο στα Λουβιανά. Κατ΄ αυτούς, το κείμενο αρχίζει με την πρόταση: «Στη Μεσαρά είναι η Φαιστός. (Αυτή ανήκει) στον Νέστορα,τον μέγα άνδρα των Αχαιών».

Δηλαδή... ενδέχεται ο Δίσκος της Φαιστού να είναι ο καταστατικός χάρτης κατάληψης της Κρήτης από τους Μυκηναίους!

Κείμενο ή χάρτης;

Επειτα και από το πρόσφατα δημοσιευμένο κείμενό του στο ημερολόγιο, ζήτησα από τον Μηνά Τσικριτσή να μου εξηγήσει το πώς έφθασε στο να θεωρεί ότι ο Δίσκος της Φαιστού είναι ο «πρώτος χάρτης». Παραθέτω τη σύνοψη όσων μου είπε: «Κάποια στιγμή από την πολύχρονη ενασχόλησή μου με τον δίσκο κόλλησα στην ιδιαιτερότητα της περιοχής Β9,στη δεύτερη πλευρά του δίσκου,όπου το μινωικό πλοίο συνυπάρχει με ένα μοναδικά εμφανιζόμενο στον δίσκο σύμβολο το οποίο ο επιγραφολόγος L.Godart- στο βιβλίο του “Ο Δίσκος της Φαιστού”, σελ.116- αποκαλεί “τρίφτη”,από την εντύπωση που δημιουργεί λόγω των κουκκίδων που εμφανίζει στην επιφάνειά του.

Παρατηρώντας το σύμβολο αυτό, θυμήθηκα απεικονίσεις παλαιών χαρτών που είχα δει στην έκδοση “Κρήτης νήσου θέσις” του Χρ.Ζαχαράκη (Μικρός Ναυτίλος- Ηράκλειο,2004, σελ.62-63).Η Κρήτη,όντας σημαντικότατος κόμβος εμπορικού δικτύου της Ανατολικής Μεσογείου, κατέστη κύριο θέμα της ναυτικής χαρτογραφίας από την αρχή του 15ου αιώνα.Αλλά κυρίως οι χαρτογραφήσεις της,που ακολούθησαν το πρότυπο των πρώιμων πτολεμαϊκών χαρτών, την απεικόνιζαν με μορφή ιδιαίτερα συμβατή με την εικόνα του “τρίφτη” στον Δίσκο της Φαιστού. Αν όντως το σύμβολο αυτό απεικονίζει την Κρήτη,θα πρέπει να αναλογιστούμε με δέος την ανωτερότητα της μινωικής απεικόνισης σε σύγκριση με τους χάρτες του 16ου αι. μ.Χ.:Μέσα σε επιφάνεια μόλις ενός εκατοστούχαρτογράφησαν την Κρήτη,σημειώνοντας με κουκκίδες τα μεγάλα θρησκευτικά κέντρα της.Συνειδητοποιώντας το αυτό,το πρώτο πράγμα που μου ήλθε στον νου ήταν οι ρήσεις του Ομήρου για τις πολλές πόλεις της Κρήτης και το Δαχτυλίδι του Μίνωα με τις 27 κουκκίδες για τα θρησκευτικά κέντρα της.

Πού καταλήγουμε;Στο ότι η συνύπαρξη του πλοίου και του νησιού είναι ένα πιθανό κλειδί στην αποκρυπτογράφηση του δίσκου. Η γειτνιάζουσα λέξη f W είναι πιθανόν να δηλώνει την άφιξη ή αναχώρηση πλοίων από το νησί.Κάπως έτσι θα γίνουμε και εμείς τώρα “αναχωρητές” για την οριστική αποκρυπτογράφηση αυτού του μέγιστου γρίφου!».