Το αλάτι, πηγή ζωής για τον άνθρωπο- Η σημασία και ο ρόλος του στην ιστορία της ανθρωπότητας και του πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Κρύσταλλοι αλατιού σε μεγέθυνση x25

Του Χρ. Γ. Ντουμα* http://news.kathimerini.gr

Η ιστορία του ανθρώπου, τουλάχιστον από την δέκατη χιλιετία π.Χ. και εξής, είναι τόσο δεμένη με το αλάτι, ώστε η αναζήτηση τρόπων για την απόκτησή του να αποτελεί μεγάλο άλμα προς τον πολιτισμό. Οι τρόποι που άνθρωπος επινόησε για την απόκτηση αλατιού συχνά τον οδήγησαν σε τεχνικές ανακαλύψεις που σημάδεψαν την μετέπειτα ιστορία του. Και μόνο απλή νύξη για κάθε πτυχή της ιστορίας της ανθρωπότητας που σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με το αλάτι είναι αδύνατο να γίνει με ένα απλό σημείωμα. Σίγουρα θα χρειαστούν περισσότερα.

Εχει υποστηριχθεί ότι, εξ αιτίας της θαλάσσιας καταγωγής όλων των ζωικών οργανισμών, το χλωριούχο νάτριο, το κοινό αλάτι, αποτελεί βασικό συστατικό στο σώμα τους. Οσον αφορά τα θηλαστικά, που αποβάλλουν καθημερινά μεγάλες ποσότητες αλατιού με τις διάφορες εκκρίσεις (ούρα, ιδρώτας, δάκρυα), είναι αναγκαία η αναπλήρωσή του, ώστε να διατηρείται σταθερά στις σωστές αναλογίες για την εύρυθμη λειτουργία του οργανισμού τους και για την ίδια την επιβίωσή τους. Εχει υπολογιστεί ότι, ανάλογα με το κλίμα κάθε περιοχής, η ποσότητα που χρειάζεται ο άνθρωπος σε ημερήσια βάση ανέρχεται στα 5 - 30 γραμμάρια, ενώ είναι πενταπλάσια για το άλογο και δεκαπλάσια για την αγελάδα. Την ανάγκη αυτή επί δυόμισι περίπου εκατομμύρια χρόνια, κατά την λεγόμενη παλαιολιθική περίοδο, ο άνθρωπος την αγνοούσε. Το αλάτι που χρειαζόταν ο οργανισμός του το αντλούσε με την κατανάλωση ωμού ή ψητού κρέατος από τα θηράματά του, που κι αυτά με τη σειρά τους το έπαιρναν καταναλώνοντας είτε το κρέας άλλων ζώων είτε φυτά που αναπτύσσονταν σε αλατούχα εδάφη. Η διαδικασία αυτή διακόπηκε γύρω στο 10.000 π.Χ., όταν ο άνθρωπος εξημερώνοντας φυτά και ζώα πέρασε στη λεγόμενη Νεολιθική οικονομία και εγκαταστάθηκε μόνιμα σ’ ένα τόπο ασκώντας τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η μόνιμη εγκατάσταση επέφερε ριζική αλλαγή και στο διαιτολόγιο των ανθρώπων (κατανάλωση βραστού κρέατος και λαχανικών) με συνέπεια τη μείωση των ποσοτήτων αλατιού στον οργανισμό τους. Το ίδιο δε ίσχυε και για τα εκτρεφόμενα ζώα, αφού δεν ήσαν πλέον ελεύθερα να αναζητήσουν την τροφή τους. Αυτή η αλλαγή τρόπου ζωής οδήγησε τον άνθρωπο στην αναζήτηση πηγών αλατιού και στην επινόηση μεθόδων και τεχνικών για την απόκτησή του.

Χριστιανική θρησκεία

Η σημασία του αλατιού στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων καθρεφτίζεται στις θρησκευτικές δοξασίες και αντιλήψεις πολλών λαών από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αρχαίοι Αιγύπτιοι, Ελληνες και Ρωμαίοι περιελάμβαναν το αλάτι στις θυσίες και τις προσφορές τους προς τους θεούς. Στην Αίγυπτο, θεωρούσαν το ορυκτό αλάτι από την όαση του Αμμωνος πιο καθαρό από το θαλασσινό και γι’ αυτό το προτιμούσαν στις θυσίες τους. «Θείον» (θεϊκό) αποκαλεί το αλάτι ο Ομηρος (Ιλ. Ι, 214), ενώ το τελετουργικό της ιουδαϊκής θρησκείας το επιβάλλει ως απαραίτητο συμπλήρωμα κάθε θυσίας (Λευιτ. Β΄ 13. Αριθ. ΙΗ΄ 19). Ακόμη, στο ιουδαϊκό δείπνο της Παρασκευής το βούτηγμα ψωμιού, του κατ’ εξοχήν δώρου του Θεού, σε αλάτι συμβολίζει την τήρηση της συμφωνίας του Θεού με τον λαό του. Στη χριστιανική θρησκεία, ως συνέχεια του ιουδαϊσμού, το αλάτι εξακολουθεί να θεωρείται βασικό συστατικό της ζωής, καθώς βεβαιώνει η αποστροφή του ίδιου του ιδρυτή της προς του μαθητές του στην επί του Ορους ομιλία: «Υμείς εστέ το άλας της γης· εάν δέ το άλας μωρανθή, εν τίνι αλισθήσεται; εις ουδέν ισχύει έτι ει μη βληθέν έξω καταπατείσθαι υπό των ανθρώπων» (Ματθ. 5:13). Η δε Καθολική Εκκλησία, εκτός από αγιασμένο νερό, διαθέτει και ιερό «αλάτι της σοφίας» (Sal Sapientiae). Η έκφραση «μοιράζομαι ψωμί κι αλάτι», που χρησιμοποιείται από πολλούς λαούς για να δηλώσει άρρηκτους δεσμούς φιλίας, είναι αποκαλυπτική της σημασίας που του αναγνωρίζεται στη ζωή. Οπως είναι αποκαλυπτική και η εμπλοκή του αλατιού σε μαγικοθρησκευτικές τελετουργίες. Για παράδειγμα, στην Ιαπωνία, σε φυλές της Αφρικής και στην Καραϊβική το αλάτι χρησιμοποιείται για την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων, ενώ από Ιουδαίους, Μουσουλμάνους και Έλληνες θεωρείται αποτρεπτικό της βασκανίας. Οι πνευματώδεις αστεϊσμοί στην αρχαία Ρώμη αποκαλούνταν sales (αλάτια) γιατί, καθώς εξηγεί ο Πλίνιος, οι πνευματώδεις ιστορίες είναι τόσο απαραίτητες για την ξεκούραση και την αναζωογόνηση του νου, όσο είναι το αλάτι για την ίδια στη ζωή (Φυσ. Ιστορία ΧΧΧΙ 88 - 89). Αλλωστε, ακόμη και σήμερα τις «πιπεράτες» ιστορίες αλατισμένες (sales) τις αποκαλούν οι Γάλλοι, οι οποίοι με τη φράση «mettre son grain de sel» (βάζω τον κόκκο αλατιού μου) εννοούν την πρωτότυπη δημιουργία.

Αποθέματα στον πλανήτη

Παραμένει άγνωστο το πώς και πότε οι πρώτοι καλλιεργητές ανακάλυψαν τις πηγές αλατιού. Δεδομένου όμως ότι τα αποθέματα αλατιού στον πλανήτη είναι απεριόριστα, ο εντοπισμός τους δεν φαίνεται να ήταν δύσκολος, αν παρατηρούσαν τη συμπεριφορά των ζώων. Η περιεκτικότητα των ωκεανών εκτιμάται κατά μέσον όρο σε 35 γραμμάρια αλατιού ανά λίτρο νερού. Υπολογίζεται δε ότι από το νερό των ωκεανών θα μπορούσε να παραχθεί συνολικά ποσότητα αλατιού που ο όγκος της θα ήταν 14,5 φορές μεγαλύτερος από τον όγκο της Ευρώπης που βρίσκεται επάνω από την επιφάνεια του νερού. Με άλλα λόγια, αν το αλάτι αυτό σκορπιζόταν επάνω στη γη, θα κάλυπτε όλες τις ηπείρους με στρώμα πάχους της τάξεως των 35 μέτρων! Η μεγάλη αλμυρότητα της Μεσογείου σε σύγκριση με εκείνη των ωκεανών αποδίδεται όχι τόσο στο ότι είναι κλειστή και ζεστή θάλασσα, όσο στο ότι κάτω από ένα στρώμα ιζήματος στον πυθμένα της υπάρχει στρώμα αλατιού που το πάχος του ενίοτε φτάνει τα χίλια μέτρα. Αυτό φαίνεται να έδειξαν οι ωκεανογραφικές γεωτρήσεις που διενήργησε το Αμερικανικό ωκεανογραφικό Glomar Challenger το 1970. Αλλά και στη στεριά βρίσκονται μεγάλα αποθέματα αλατιού που από πολύ νωρίς ο άνθρωπος τα ανακάλυψε και άρχισε την εξόρυξή τους.

* Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.