Οι διαχρονικοί συμβολισμοί της κόμης

Ο τρόπος της κόμμωσης και το κόψιμο των μαλλιών όπως απεικονίζονται στις τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι της Θήρας

Του Χρ. Γ. Ντουμα*

Από τις ανθρώπινες μορφές που εικονίζονται στις τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης ένας σημαντικός αριθμός παριστάνουν άτομα νεαρής ηλικίας, αγόρια και κορίτσια, με το κεφάλι εν μέρει ξυρισμένο. Επειδή ο βαθμός ξυρίσματος με το αντίστοιχο είδος κόμμωσης φαίνεται να παριστάνει συγκεκριμένη ηλικιακή βαθμίδα του εικονιζόμενου προσώπου, η απεικόνιση των νεανικών μορφών στα σπίτια του Ακρωτηρίου ενδέχεται να απαθανατίζει τη μετάβασή τους από μια ηλικιακή βαθμίδα σε άλλη μέσα από κάποια τελετουργική διαδικασία. Μάλιστα υπάρχει πλήρης ομοφωνία μεταξύ των μελετητών ότι το κτίριο που συμβατικά έχει αποκληθεί Ξεστή 3 στο Ακρωτήρι, φαίνεται πως ήταν αφιερωμένο σε τέτοιου είδους διαβατήριες τελετές. Τόσο το μέγεθος και η εσωτερική του διαρρύθμιση όσο και η θεματολογία του τοιχογραφικού του διακόσμου σε συνδυασμό με την παντελή απουσία οικοσκευής δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για διαφορετική ερμηνεία του.

Οι νεανικές μορφές με κεφάλια κατά τόπους ξυρισμένα δεν αποτελούν αποκλειστικότητα της θηραϊκής τέχνης. Η απουσία τους από τα σπαράγματα των Κρητικών τοιχογραφιών που έχουν φτάσει ώς εμάς μπορεί να οφείλεται σε τυχαίο γεγονός, αφού δεν φαίνεται να απουσιάζουν από άλλες μορφές τέχνης, όπως είναι τα λίθινα ή ελεφάντινα έργα μικρογλυπτικής. Παιδιά με ιδιόρρυθμα ξυρισμένα κεφάλια εικονίζονται επίσης και στην αρχαία αιγυπτιακή τέχνη τουλάχιστον από την εποχή του Αρχαίου Βασιλείου.

Η απουσία γραπτών πηγών για τις περιόδους, στις οποίες ανάγονται τα εν λόγω έργα αρχαίας τέχνης, δεν μας επιτρέπει να έχουμε άμεση πληροφόρηση για τη σημασία της κόμμωσης των μορφών, στις οποίες αναφερόμαστε. Τόσο όμως οι αρχαιοελληνικές πηγές όσο και η παγκόσμια ανθρωπολογική έρευνα παρέχουν άφθονα παραδείγματα, μέσα από τα οποία καταδεικνύεται ότι ο συμβολισμός που κρύβεται στον τρόπο της κόμμωσης έχει χαρακτήρα και παγκόσμιο και διαχρονικό. Είναι δε αυτός ο χαρακτήρας που μας επιτρέπει να συναγάγουμε συμπεράσματα για την ερμηνεία των νεανικών μορφών στην τέχνη της Θήρας.

Οι πληροφορίες που αντλούμε από τις αρχαίες ελληνικές πηγές είναι αρκετά κατατοπιστικές για την σημασία που έδιναν οι αρχαίοι Ελληνες στην κόμη και στον τρόπο, με τον οποίο την διαχειρίζονταν. Η κοπή των μαλλιών σε ένδειξη πένθους και η αφιέρωσή της στον τάφο του νεκρού αποτελούσε πανελλήνιο έθιμο, καθώς μας πληροφορούν ποιητές όπως ο Ομηρος (Οδυσ. δ: 197, ω: 45, Ιλ. Ψ: 46, 150), ο Αισχύλος (Χοηφόροι: 6) ή ο Ευριπίδης (Φοίνισσες, 322. Ηρακλής Μαινόμενος, 1389-1392. Αλκηστις, 512. Ιππόλυτος, 336).

Πριν από τη μάχη

Η περιποίηση της κόμης από τους Σπαρτιάτες πριν από τη μάχη απέβλεπε στην ανάδειξη της αρρενωπής τους εμφάνισης, του ανδρισμού τους. Αντίθετα, το έθιμο να μένουν αξύριστοι ή να αφήνουν ατημέλητα τα μαλλιά τους σε περίοδο πένθους οι άνδρες, τόσο στην αρχαία Αθήνα, όσο και σε πολλές περιοχές της Ελλάδας ακόμη και σήμερα, μάλλον διάθεση να υποβαθμιστεί ο ερωτισμός αποκαλύπτει. Την ίδια διάθεση μάλλον προδίδει το αρχαίο έθιμο να κουρεύουν οι χήρες τα μαλλιά τους, συνήθεια που σήμερα έχει αντικατασταθεί από την κάλυψη του κεφαλιού με μαύρο μαντίλι. Προφανώς, στην υποβάθμιση της θηλυκότητας και κατάπνιξη του ερωτισμού αποβλέπει η κάλυψη του κεφαλιού με μαύρο μαντίλι από τις καλόγριες του ορθόδοξου χριστιανικού δόγματος.

Αν θεωρήσουμε ότι η διαβατήρια τελετή από την παιδική ηλικία στην εφηβεία συμβόλιζε την οριστική εξαφάνιση της προηγούμενης προσωπικότητας του ατόμου και την ανάδυση ενός νέου υποκειμένου, η κοπή των μαλλιών που τη συμβόλιζε έμοιαζε σαν υποκατάστατο ανθρωποθυσίας. Με το να αφιερώνουν δε τα παιδιά τα κομμένα μαλλιά τους σε μια θεότητα, μια νύμφη ή ένα ποταμό, ως ανταπόδοση για την ανατροφή τους (θρεπτήρια), επισφράγιζαν αυτή τη θυσία. Αναφέρονται αρκετά σχετικά παραδείγματα. Ο Αχιλλέας έτρεφε την κόμη του για τον ποταμό Σπερχειό, καθώς μας πληροφορεί ο Ομηρος (Ιλ. Ψ 142), ενώ, σύμφωνα με τον Αισχύλο (Χοηφόροι, 6), ο Ορέστης είχε αφιερώσει τον θρεπτήριο βόστρυχό του στον ποταμό Ιναχο. Από τον Ηρόδοτο (IV, 34) πληροφορούμαστε ότι τα παιδιά των κατοίκων της Δήλου, κορίτσια και αγόρια, πριν από το γάμο αφιέρωναν τα μαλλιά τους επάνω στον τάφο (σήμα) των δύο Υπερβορείων παρθένων, Λαοδίκης και Υπερόχης, που είχαν προστρέξει στην Λητώ για να της συμπαρασταθούν κατά τον τοκετό. Στην Τροιζηνία επίσης οι κοπέλες πριν από τον γάμο τους προσέφεραν την κόμη τους προς τιμήν του Ιππολύτου, στο Αργος προς τιμήν της Ηρας, ενώ στα Μέγαρα τα αφιέρωναν επάνω στον τάφο της Ιφινόης. Στην Πάρο η ανάθεση της κόμης κατά την εφηβεία γινόταν στον Ασκληπιό και την Υγεία, ενώ στους Δελφούς από τα αγόρια αφιερωνόταν ο μπροστινός βόστρυχος. Μάλιστα η πράξη αυτή ονομαζόταν Θησηίς, επειδή πιστευόταν ότι αυτός που την είχε εγκαινιάσει ήταν ο Θησεύς. Στην Αθήνα η τρίτη ημέρα της εορτής των ομοπατορίων, της εγγραφής δηλαδή των αγοριών στους καταλόγους των εφήβων, ήταν αφιερωμένη στην κουρά και λεγόταν κουρεώτις. Για να γιορτάσουν το γεγονός οι νέοι πριν να κουρευτούν, «πριν αποκείρασθαι», έκαναν σπονδή στον Ηρακλή, τα λεγόμενα οινηστήρια. Οσο για την αρχαία Σπάρτη, για να γίνουν δεκτά τα αγόρια στην αγέλη, σε ηλικία επτά ετών, έπρεπε να έχουν ξυρίσει το κεφάλι τους.

Υποκαθιστά ανθρωποθυσία

Ο συμβολισμός της κόμης, όπως πολύ συνοπτικά τον είδαμε στην αρχαία Ελλάδα, καθώς δείχνουν οι εθνογραφικές και ανθρωπολογικές παρατηρήσεις, είχε και έχει χαρακτήρα διαχρονικό και παγκόσμιο. Σύμφωνα με τις μελέτες αυτές, οι αλλαγές που συντελούνται κατά την εφηβεία και τον γάμο και έχουν σχέση με τη σεξουαλική υπόσταση των εμπλεκόμενων ατόμων, συμβολίζονται με σημαντικές μεταβολές στον τρόπο κόμμωσης. Η κόμη θεωρείται κατά κάποιο τρόπο ως η και ανάλογη είναι η συμπεριφορά προς αυτήν. Το κούρεμα ή το ξύρισμα του κεφαλιού ενίοτε ισοδυναμεί με συμβολικό ευνουχισμό, ενώ η τελετουργική κοπή των μαλλιών, ως θυσία μέρους αντί του όλου, υποκαθιστά ανθρωποθυσία. Απεριόριστη σεξουαλικότητα συχνά δηλώνεται με τα μακριά μαλλιά, περιορισμένη με τα μισοξυρισμένα ή σφιχτοδεμένα μαλλιά, ενώ το εντελώς ξυρισμένο κεφάλι είναι ενδεικτικό πλήρους αποχής. Παραδείγματος χάριν, στους ορεσίβιους πληθυσμούς της Βιρμανίας και του Assam τα ανύπαντρα κορίτσια τρέφουν κοντά μαλλιά ή έχουν το κεφάλι εντελώς ξυρισμένο. Αντίθετα οι παντρεμένες γυναίκες έχουν μακριά μαλλιά. Στους Βραχμάνες της Νότιας Ινδίας η τελετουργική κουρά και το ξύρισμα του κεφαλιού αποτελεί το προκαταρκτικό στάδιο, ένα χρόνο περίπου πριν από τη μύηση στα θρησκευτικά καθήκοντα. Από αυτή τη στιγμή και μετά το ξυρισμένο κεφάλι, εκτός από μια τούφα μαλλιά, αποτελεί θρησκευτικό δόγμα και συμβολίζει την πλήρη αποχή από γενετήσιες σχέσεις. Το ίδιο προφανώς σημαίνει το ξύρισμα του κεφαλιού της ινδουίστριας χήρας. Ανάμεσα στους βουδιστές της Κεϋλάνης, μοναχοί και μοναχές παραμένουν άγαμοι και έχουν το κεφάλι ξυρισμένο, ενώ οι διάγοντες κανονική σεξουαλική ζωή διατηρούν μακριά μαλλιά. Ως μέρος της διαβατήριας τελετής από την παιδική ηλικία στην εφηβεία το ξύρισμα ή το μερικό κούρεμα των μαλλιών της κεφαλής έχει παρατηρηθεί επίσης στις φυλές της κάτω κοιλάδας του ποταμού Κογκό στην Αφρική, στους Ινδιάνους της Νότιας Βραζιλίας, μεταξύ των Yuracares της Βολιβίας, καθώς και στην περιοχή του σημερινού Rio de Janeiro.

Eθιμο που επιβιώνει έως τις μέρες μας

Το κόψιμο της κόμης, ως συμβολικός θάνατος, φαίνεται ότι επιβιώνει ως τις μέρες μας σε διάφορες εκδηλώσεις του βίου, δημόσιου και ιδιωτικού. Η κοπή μιας τούφας μαλλιών στη θεμελιώδη διαβατήρια τελετή του ορθόδοξου χριστιανού, τη βάπτιση ή η «κουρά» ενός μοναχού πριν από τη χειροτόνησή του, ασφαλώς συμβολίζουν τον «θάνατο» της παλιάς (αμαρτωλής) προσωπικότητας του ατόμου, προκειμένου με τη βάπτιση και τη χειροτονία αντίστοιχα να γεννηθεί νέος άνθρωπος, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τους Βραχμάνες. Το ίδιο θα μπορούσε να υποστηριχτεί και για την παλιά συνήθεια να κουρεύονται «εν χρω» οι νεοσύλλεκτοι στρατιώτες, αφού έτσι εκμηδενιζόταν, «πέθαινε» η δυναμική προσωπικότητα του νέου άνδρα και τη θέση της έπαιρνε το υποταγμένο και πειθήνιο άτομο.

Η παγκόσμια αντίληψη για τον συμβολισμό της κόμης, όπως αδρομερώς παρουσιάστηκε, επιβεβαιώνεται και από την ενσωμάτωσή της ως δόγμα πλέον στις θρησκείες που εκκολάφτηκαν σε διάφορες περιοχές του πλανήτη.

* Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
http://news.kathimerini.gr