Ες ευθύ, το ορθό σύστημα γραφής

Αγγείο με χαραγμένη Γραμμική Α που ανακαλύφθηκε στο Ακρωτήρι Θήρας

Η προς τα δεξιά ανάγνωση επικράτησε των «επί τα λαιά» και «βουστοφηδόν» πριν από 25 αιώνες στην περιοχή του Αιγαίου


Του Χρ. Γ. Ντουμα*

Τρεις είναι οι εναλλακτικοί τρόποι, με τους οποίους εφαρμόστηκε η αλφαβητική γραφή στις πρώιμες ελληνικές επιγραφές. Ανάλογα δε με τη φορά των γραμμάτων οι τρόποι αυτοί έχουν αποκληθεί «ες ευθύ» ο προς τα δεξιά και «επί τα λαιά» ο προς τα αριστερά (λαιός = αριστερός), ενώ ο συνδυασμός και των δύο λέγεται «βουστροφηδόν», από τις παλινδρομικές κινήσεις των βοδιών που σέρνουν το αλέτρι κατά την άροση. Αυτοί οι τρόποι γραφής ήσαν ήδη σε χρήση κατά το τελευταίο στάδιο εξέλιξης της Πρωτοχανααναϊκής γραφής, στα τέλη του 12ου αιώνα π.Χ. Η γραφή από τα δεξιά προς τα αριστερά, έχει επικρατήσει και χρησιμοποιείται από όλες γενικά τις σημιτικές γλώσσες, αρχαίες και νέες, της Μέσης και της Εγγύς Ανατολής. Σε πρώιμα αλφαβητικά κείμενα της ελληνικής γλώσσας οι τρόποι «επί τα λαιά» και «ες ευθύ» χρησιμοποιήθηκαν, κατά κανόνα για πολύ απλές φράσεις συνήθως του ενός στίχου, ενώ με τη γραφή «βουστροφηδόν» γράφονταν εκτενέστερα κείμενα. Αν και η γραφή «επί τα λαιά» διατηρήθηκε ακόμη και κατά την κλασική περίοδο, κυρίως για δημόσια κείμενα, από τον 6ο αι. π.Χ. η γραφή «ες ευθύ» άρχισε να γίνεται πιο δημοφιλής, ώσπου τον 5ο αιώνα καθιερώθηκε οριστικά.

Είναι προφανές ότι μαζί με την εισαγωγή του αλφαβητικού συστήματος γραφής στην ελληνική γλώσσα εισήχθησαν και οι τρεις τρόποι που εφαρμόζονταν στην περιοχή επινόησης του αλφαβήτου. Και είναι απορίας άξιον γιατί η ελληνική γλώσσα απέρριψε τελικά τους δύο άλλους τρόπους και κράτησε την γραφή «ες ευθύ», σε αντίθεση με τις σημιτικές γλώσσες που διατήρησαν τον τρόπο «επί τα λαιά». Με την υιοθέτηση δε του ελληνικού αλφαβήτου από τη λατινική και αργότερα από τις σλαβικές γλώσσες, η γραφή «ες ευθύ» αποτελεί σήμερα τον τρόπο γραφής ολόκληρου του Δυτικού κόσμου. Εξετάζοντας τη σημασία των όρων που χρησιμοποιήθηκαν για τον προσδιορισμό των τρόπων γραφής, διαπιστώνει κανείς ότι εκείνοι που τελικά εγκαταλείφθηκαν, «επί τα λαιά» και «βουστροφηδόν», είναι περιγραφικοί. Αντίθετα, ο όρος «ες ευθύ» σημαίνει «στο ορθό», «στο σωστό».

Τόσο στην αρχαία όσο και στην ομιλούμενη ελληνική «ευθύς» σημαίνει ίσος, χωρίς στρεβλώσεις, σωστός. Για παράδειγμα, αυτός που ακολουθεί την «ευθεία» οδό βρίσκεται στον σωστό δρόμο. Για να θεωρηθεί όμως ο εξ αριστερών προς τα δεξιά τρόπος γραφής «σωστός» και για να ονομαστεί έτσι, πρέπει στην ανάγνωσή του να ήταν καθιερωμένος και ως εκ τούτου αυτονόητος.

Βραχογραφήματα

Είναι γεγονός ότι και τα τρία συστήματα γραφής που είχαν χρησιμοποιηθεί στο Αιγαίο πολύ πριν από την εισαγωγή της αλφαβητικής γραφής, το ιερογλυφικό που είναι γνωστό μόνο από την Κρήτη, η Γραμμική Α, κρητική επίσης επινόηση που όμως διαδόθηκε και στα νησιά, και η Γραμμική Β γραφή, που εξυπηρέτησε την ελληνική γλώσσα των μυκηναϊκών χρόνων, διαβάζονταν από τα αριστερά προς τα δεξιά. Αρα, οι κάτοικοι του Αιγαίου ήσαν εξοικειωμένοι με την ανάγνωση αυτή. Η εξοικείωση όμως αυτή φαίνεται ότι είχε βαθύτερες ρίζες σε χρόνους πολύ πριν από την επινόηση οποιουδήποτε συστήματος γραφής. Αυτό τουλάχιστον δείχνουν διαχρονικά οι απεικονίσεις σκηνών στην παραστατική τέχνη του προϊστορικού Αιγαίου.

Μια σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη στον νεολιθικό οικισμό του Στρόφιλα στην Ανδρο έφερε στο φως βραχογραφήματα, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν και παραστάσεις πλοίων. Βεβαίως είναι δύσκολο να αποφανθεί κανείς, αν η προς τα δεξιά στραμμένη πλώρη των πλοίων αυτών υποδηλώνει κίνηση προς την κατεύθυνση αυτή. Πράγμα που είναι αδιαμφισβήτητο στην περίπτωση των κατά χίλια, τουλάχιστον, χρόνια νεότερων πλοίων που, χαραγμένα στη βάση των Πρωτοκυκλαδικών (μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ.) τηγανόσχημων σκευών από τη Σύρο, εικονίζονται μεσοπέλαγα.

Στο Ακρωτήρι της Θήρας

Την προς τα δεξιά ανάγνωση επιβάλλει και η περίπου σύγχρονη με τα τηγανόσχημα σκεύη βραχογραφία από την Κορφή τ' Αρωνιού στη Νάξο που παριστάνει κυκλικό χορό. Γιατί, ναι μεν η κίνηση των χορευτών γίνεται αντιωρολογιακά, από δεξιά προς αριστερά όπως και σήμερα, η αφήγηση, η ανάγνωση της παράστασης, ξεκινάει από τον κορυφαίο του χορού, από αριστερά, και συνεχίζει με τους υπόλοιπους χορευτές προς τα δεξιά.

Την προς τα δεξιά κίνηση βλέπουμε και σε σκηνές αφηγηματικού χαρακτήρα που κοσμούν μια κατηγορία πήλινων σκευών της προχωρημένης Μεσοκυκλαδικής περιόδου (α΄ μισό 2ης χιλιετίας π.Χ.) από το Ακρωτήρι της Θήρας. Σε έναν μεγάλο ωοειδή πίθο, για παράδειγμα, ένα σμήνος από θαλασσοπούλια προφανώς ξαφνιασμένα από την εμφάνιση δελφινιών αποθαλασσώνονται φεύγοντας προς τα δεξιά, ακριβώς όπως συμβαίνει με τα αγρίμια και τα πουλιά μιας ασαμίνθου (μπανιέρας) που τρέπονται σε άτακτη φυγή τρομαγμένα από την παρουσία ανδρικής μορφής (κυνηγού;) στο αριστερό άκρο της παράστασης.

Λίγο νεότερες, των μέσων περίπου της 2ης χιλιετίας π.Χ., αλλά σύγχρονες με την Γραμμική Α γραφή, είναι οι τοιχογραφικές συνθέσεις, πάλι από το Ακρωτήρι της Θήρας, όπου για μιαν ακόμη φορά επιβεβαιώνεται η συνήθεια της ανάγνωσης από τα αριστερά προς τα δεξιά. Χτυπητό παράδειγμα αποτελεί η Μικρογραφική Ζωφόρος από την Δυτική Οικία, που ξεκινώντας από τη ΝΔ γωνία του δωματίου, περιτρέχει ολόκληρο το δωμάτιο ακολουθώντας ωρολογιακή φορά και καταλήγει πάλι στη ΝΔ γωνία. Επί μέρους δε στιγμιότυπα της όλης αφήγησης, όπως το νειλωτικό τοπίο του ανατολικού τοίχου ή η παλιννόστηση του στόλου από τον νότιο τοίχο απαιτούν ανάγνωση από τα αριστερά προς τα δεξιά.

Στην Μυκηναϊκή περίοδο

Επιτομή της όλης αυτής αντίληψης συνιστά το απόσπασμα της ίδιας ζωφόρου από τον βόρειο τοίχο, στο οποίο εικονίζονται σε διάφορα επίπεδα: άγημα πολεμιστών, γυναίκες με στάμνες στο κεφάλι, κοπάδι που οδηγείται στη στάνη. Η προς τα δεξιά κίνηση δεσπόζει επίσης και στα ζώα που εικονίζονται επάνω σε αγγεία της ίδιας περιόδου. Την ίδια φορά αφήγησης βρίσκουμε και στην τέχνη της Μυκηναϊκής περιόδου, καθώς δείχνουν, ανάμεσα σε πλήθος παραδειγμάτων, η παράσταση κυνηγιού σε πήλινη λάρνακα από το νεκροταφείο των Αρμένων στην Κρήτη, οι πομπές θρηνωδών σε λάρνακες από την Τανάγρα της Βοιωτίας, ή ο κυκλικός χορός σε υδρία με ηθμωτή πρόχυση από τη Νάξο.

Είναι προφανές, λοιπόν, ότι η προς τα δεξιά ανάγνωση, που επί χιλιάδες χρόνια εφαρμοζόταν στην παραστατική τέχνη του Αιγαίου, επιβλήθηκε ως αυτονόητη και στα τρία συστήματα γραφής που χρησιμοποιήθηκαν στην περιοχή, πριν από την εισαγωγή του αλφαβήτου. Αυτός όμως ο ξενόφερτος νεωτερισμός, ως απλούστερη μορφή γραφής, υιοθετήθηκε μάλλον εύκολα και επικράτησε. Εκείνο που, καθώς φαίνεται, δεν άντεξε στο χρόνο, ήταν η ποικιλία των τρόπων γραφής που συνόδεψαν το αλφαβητικό σύστημα. Και αν λάβει κανείς υπόψη του ότι το «ες ευθύ» σημαίνει «στο ορθόν», δεν είναι δύσκολο να κατανοήσει όχι μόνο γιατί επιβλήθηκε, αλλά και γιατί δεν χρειάστηκε να του δοθεί περιγραφικό όνομα, όπως έγινε στην περίπτωση των δύο άλλων τρόπων γραφής. Γιατί ο τρόπος αυτός ήταν ο καθιερωμένος, ο κανονικός, ο ευθύς.

* Ο κ. Χρ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

http://news.kathimerini.gr/