Αρχαία μνημεία σε αστικό περιβάλλον- Η αποκάλυψη, η συντήρηση, η προστασία και η διάσωσή τους, καθώς και η ανάδειξη των αξιών που αυτά ενσωματώνουν

(photo: imaginarytinos.blogspot.com)

Του Χρ. Γ. Ντουμα* www.kathimerini.gr

Σχεδόν όλες οι πόλεις της σύγχρονης Ελλάδας βρίσκονται επάνω στα ερείπια αρχαίων πόλεων. Ωστόσο, όσο πολύτιμα κι αν είναι τα ερείπια αυτά ως ιστορικές μαρτυρίες, δεν παύουν να αποτελούν εμπόδιο στον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη των σημερινών πόλεων που ώς τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο διατηρούσαν την ανθρώπινη κλίμακά τους με χαμηλές οικοδομές που σπάνια ξεπερνούσαν τους τρεις ορόφους σε ύψος. Η αστυφιλία, την οποία επέσπευσαν με βίαιο τρόπο οι εμφύλιοι διωγμοί -ήταν ευκολότερο σ' έναν καταδιωκόμενο να κρυφτεί σε μια μεγάλη πόλη παρά στο χωριό του- οδήγησε σε έναν άνευ προηγουμένου οικοδομικό οργασμό. Στη μεγάλη ζήτηση στέγης ή απόκριση ήταν πολυώροφες πολυκατοικίες. Για την ανέγερση πολυκατοικιών όμως, εκτός του ότι συχνά κατεδαφίζονταν αρχιτεκτονικά κομψοτεχνήματα, χρειάζονταν και εκσκαφές σε μεγάλο βάθος για ισχυρά θεμέλια και για τη δημιουργία υπόγειων βοηθητικών χώρων. Ετσι, αρχαία ερείπια που βρίσκονταν κάτω από πόλεις με μεγάλο ιστορικό παρελθόν διέτρεχαν τον κίνδυνο καταστροφής.

Υποχρέωση του Κράτους

Σύμφωνα με συνταγματική επιταγή, η αποκάλυψη, η συντήρηση και η προστασία των μνημείων, καθώς και η ανάδειξη των αξιών που αυτά ενσωματώνουν, αποτελεί θεμελιώδη υποχρέωση του Κράτους. Αυτό, λοιπόν, όφειλε να μεριμνήσει για την διάσωση και την προστασία των αρχαιοτήτων που βρίσκονταν μέσα στα οικόπεδα. Η απαλλοτρίωση γενικώς όλων αυτών των οικοπέδων ούτε εφικτή ήταν με τις υφιστάμενες οικονομικές δυνατότητες ούτε αναγκαία, αφού αφ' ενός δεν θα εξυπηρετούσε πραγματικά τα μνημεία και αφ' ετέρου θα δημιουργούσε ανυπέρβλητα κοινωνικά προβλήματα με το ξεσπίτωμα χιλιάδων οικογενειών. Στην ηγεσία της όντως ολιγάνθρωπης, στη δεκαετία του 1950, Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (μετά βίας ο αριθμός των αρχαιολόγων έφτανε τους τριάντα) έτυχε να βρίσκονται κορυφαίοι επιστήμονες με διεθνές κύρος, όπως ο Χρήστος και η Σέμνη Καρούζου, ο Γιάννης Κοντής, ο Γιάννης Μηλιάδης, ο Γιάννης Παπαδημητρίου, ο Νικόλαος Πλάτων, ο Μανόλης Χατζηδάκις, οι οποίοι, πέρα από την αφοσίωση στα μνημεία και την αγάπη στην επιστήμη τους, είχαν και αυξημένες κοινωνικές ευαισθησίες.

Η ανάγκη διάσωσης και προστασίας των μνημείων απορρέει από τις αξίες που το καθένα τους ενσωματώνει: επιστημονική/ιστορική, εκπαιδευτική, αισθητική και κοινωνική.

Με κριτήριο, λοιπόν, αυτές τις αξίες, ιεραρχήθηκαν τα μνημεία που έρχονταν στο φως με τις σωστικές λεγόμενες ανασκαφές σε αστικά οικόπεδα. Ετσι, μνημεία που ενσωμάτωναν όλες τις αξίες μαζί είχαν απόλυτη προτεραιότητα διάσωσης και η προσφορότερη λύση ήταν η απαλλοτρίωση του αντίστοιχου οικοπέδου. Με τον τρόπο αυτόν, μνημεία που ανήκαν σε αρχαία δημόσια κτίρια (π.χ. ναοί, στοές, τείχη, κρήνες κ.λπ.) διατηρήθηκαν στο ύπαιθρο, ώστε μαζί με την αξία τους ως ιστορικές μαρτυρίες να αναδειχθεί και ο ρόλος τους ως μέσα απόκτησης ειδικών γνώσεων για την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία, την αρχαία τεχνολογία κ.λπ. (εκπαιδευτική αξία). Ταυτόχρονα, η πόλη στην οποία βρίσκονται αποκτούσε τη δυνατότητα ανάδειξης της κοινωνικής αξίας των μνημείων με την οργάνωσή τους σε χώρους, όπου θα συνδυάζονταν η αναψυχή με την μόρφωση του ευρύτερου κοινού. Η αρχαία αγορά της Θεσσαλονίκης, η Αχαρνική Πύλη με τους αρχαίους κεραμικούς κλιβάνους της οδού Αιόλου στην Αθήνα, το Αρχαίο Θέατρο στη Λάρισα, το Ιερό του Ηλίου και η μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική στη Ρόδο, αποτελούν μερικά παραδείγματα μνημείων αυτής της κατηγορίας.

Σε υπόγεια οικοδομών

Για μνημεία που ενσωματώνουν τις δύο μόνο κύριες αξίες, την επιστημονική και την εκπαιδευτική, επελέγη η διατήρησή τους στο υπόγειο της ανεγειρόμενης οικοδομής. Η απαλλοτρίωση του υπογείου, μαζί με τη διάσωση των αντίστοιχων μνημείων, εξασφάλισε και την πρόσβαση σ' αυτά για μελέτη από τους ειδικούς. Ετσι, τμήματα του αρχαίου τείχους των Αθηνών βρίσκονται κάτω από το μέγαρο της οδού Μητροπόλεως 15, όπου μέχρι πρόσφατα στεγαζόταν το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας, καθώς και δίπλα στον υπόγειο σταθμό αυτοκινήτων της Πλατείας Κλαυθμώνος. Ομοίως αξιόλογα τμήματα του τείχους, του επιβλητικού αποχετευτικού συστήματος, μοναδικά αρχαία εργαστήρια χαλκοπλαστικής στην πόλη της αρχαίας Ρόδου, καθώς και πολλά άλλα παρόμοια μνημεία σε διάφορες πόλεις της χώρας διατηρήθηκαν σε υπόγεια σύγχρονων οικοδομών. Η τακτική της διατήρησης μνημείων με κατάχωση εφαρμόστηκε στις περιπτώσεις που απ' όλες τις αξίες διασώζεται μόνο η επιστημονική. Με την υποχρέωση του οικοπεδούχου να μη δημιουργήσει υπόγειο κάτω από τη στάθμη των αρχαίων λειψάνων, τα αρχαία σώζονται, η πολιτεία δεν επιβαρύνεται με το κόστος απαλλοτριώσεων, ενώ παράλληλα μειώνεται και η βλάβη των συμφερόντων του πολίτη. Τέλος, η καταστροφή επιτρέπεται στις περιπτώσεις, όπου η διατήρηση των αρχαίων καταλοίπων είναι τέτοια, ώστε αυτά δεν ενσωματώνουν καμιά από τις παραπάνω αξίες. Είναι αυτονόητο ότι σε όλες τις περιπτώσεις έχει προηγηθεί πλήρης τεκμηρίωση των μνημείων τόσο με λεκτική περιγραφή όσο και με σχεδίαση, φωτογράφηση, βιντεοσκόπηση ή με ό,τι άλλο μέσο παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία.

Είναι γεγονός ότι οι περισσότερες αξίες των μνημείων με την παραπάνω διαδικασία αναδείχθηκαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ωστόσο, η αξία που εξακολουθεί να είναι υποβαθμισμένη και που, ωστόσο, δεν αποτελεί αποκλειστική αρμοδιότητα και ευθύνη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, είναι η κοινωνική αξία.

Ακόμη και στις περιπτώσεις οργανωμένων και επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων, μόνο η χειρότερη πλευρά της κοινωνικής αξίας έχει αναδειχθεί: η οικονομική εκμετάλλευση. Αντίθετα, η ψυχαγωγική/παιδευτική αξία, που με την ανάδειξή της θα μπορούσε να καλλιεργήσει αγάπη και σεβασμό προς τα μνημεία, έχει εντελώς παραμεληθεί. Ενα μεγάλο ποσοστό ευθύνης για την παραμέληση αυτή αναλογεί στην Τοπική Αυτοδιοίκηση για έλλειψη πρωτοβουλίας και ενδιαφέροντος. Με την ειλικρινή συνεργασία Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία που βρίσκονται σε αστικό περιβάλλον λειτουργώντας καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας μπορούν να μετατραπούν σε χώρους αναψυχής και διαλογισμού για τους περιοίκους. Εφοδιασμένοι με ειδική κάρτα ελευθέρας εισόδου, οι πολίτες αυτοί θα μπορούσαν να αισθάνονται ότι έχουν μερίδιο στο κομμάτι αυτό της πόλης τους και να νοιάζονται για την ασφάλεια και την προστασία του.

Σ' ένα τέτοιο πρόγραμμα, η συμβολή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης μπορεί να συνίσταται στην συμμετοχή στο κόστος, προκειμένου η Αρχαιολογική Υπηρεσία να προσλάβει το επί πλέον αναγκαίο προσωπικό και να το εκπαιδεύσει ανάλογα. Σε άλλες περιπτώσεις θα μπορούσαν να διαμορφωθούν χώροι, στους οποίους παιδιά μικρών ηλικιών θα μπορούσαν να μορφώνονται παίζοντας. Για παράδειγμα, η παρουσία των αρχαίων κλιβάνων δίπλα στην Αχαρνική Πύλη δίνει την ευκαιρία οργάνωσης εργαστηρίων αγγειοπλαστικής όμοιων με τα αρχαία, όπου μικρά παιδιά θα μπορούσαν να διδάσκονται τον τρόπο κατεργασίας του πηλού σύμφωνα με τα αρχαία πρότυπα.

Με τέτοια προγράμματα και οργάνωση των μνημείων σε αστικό περιβάλλον και οι πόλεις μπορούν να γίνουν πιο φιλικές στους πολίτες τους αλλά και αυτοί πιο φιλικοί προς τα μνημεία.

* Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.