Αλφαβητάρι εθίμων στα νησιά μας

«Για το σαλπιγγτοκρεοπώλη, η παραμονή των Χριστουγέν­νων ήταν μία εκ των επισημότατων ημερών. Το δειλινό έβγαινε στην α­γορά που συναθροίζονταν οι νησιώ­τες και καλούσε τους αγοραστές για το χοιρινό που μόλις είχε σφάξει. Αντηχούσε λοιπόν η σάλπιγγα και ε­πικρατούσε "κρεοπωλοταραχή". Πιο πέρα οι σφαζόμενοι χοίροι γρύ­λιζαν γοερώς...» και το νησί κατά τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη περίμενε τα Χριστούγεννα.

Μέσα στην εορταστι­κή λαμπρότητα των ημερών, ανα­δύονται τελετουργίες χριστιανικές και ειδωλολατρικές σε δεκάδες πα­ραλλαγές, απλές εμπνεύσεις του λα­ού, έθιμα γνώριμα στη στεριανή Ελλάδα που επιχωριάζουν και στο Αιγαίο και στο Ιόνιο.

Αγία Σοφία Εκκλησιά από τη μια και το φαναρένιο φωτισμένο τε­χνούργημα - το καράβι, από την άλ­λη, συντρόφευαν τα μαθητούδια στα κάλαντα, με τη γλυκύτητα της μουσι­κής και το αρμονικό χρώμα. Ελληνο-ναυτικός συμβολισμός, διαχρονι­κός.

«Βάπτισμα της φωτιάς» λένε τα κούτσουρα που καίνε στην εστία. Μαζεμένη στο παραγώνι η οικογέ­νεια, πυρώνεται βλέποντας τα δύο ενωμένα κούτσουρα και το τρίτο «τον κουμπάρο», να παντρεύονται. Μια μαγική πράξη ευγονίας την πα­ραμονή της Γέννας.

Για την Παναγία λεχώνα οι γυ­ναίκες ετοιμάζουν με θρησκευτική ευλάβεια αλευρόπιτες, τα «σπάργα­να του Χριστού». Μετά τραγουδούν λυσίπονους στίχους: «Κυρα Θεοτό­κο εκοιλοπόνα... και παρεκάλιε... μαμή να πάτε μαμή να φέρτε».

Δίπλες μελωμένες και πασπαλι­σμένες με αμύγδαλο περιμένουν τους επισκέπτες και τους καλαντιστές. Το τραπέζι γεμάτο γλυκίσματα, χιονισμένους κουραμπιέδες, φοινί­κια μελίπηκτα, κουλουράκια και «γίπλες» που προσφέρουν στις πεθε­ρές οι νύφες.

«Εσένα πρέπει αφέντη μου κα­ράβι ν' αρματώσεις». Με το μουσικό μέλος και τον υπερβολικό έπαινο κάνουν ποδαρικό οι καλαντιστές. Το καλομελέτημα φέρνει τυχερό απο­τέλεσμα. Οι σπιτονοικοκυρές φιλεύουν μελένιους καρπούς, για καλή σοδειά, γλυκούδια για ευτυχία, νομί­σματα για πλούτο.

Ζουμπούλια ή αβιόλες ή ασκέλα που φυτρώνουν στις παραλίες χρησιμοποιούν για στολισμό στα σπίτια τους οι νησιώτες μας. Η αν­θοδέσμη απαραίτητα γεμάτη και στο γιορτάσι συμμετέχουν ακόμη και οι γιαγιάδες.

Η νοικοκυρά απλώνει στο σπίτι τα προικιά και τις πανηγυρικές προσκεφαλάδες, προετοιμάζει τα ευκαρπιακά γλυκίσματα. Τρίβει τα μπρούντζινα σκεύη, γεμίζει τις φρουτιέρες. Ψηλά στα ράφια αρα­διάζει μανταρίνια και πορτοκάλια πλάι στα ναυτικά κειμήλια.

Θεόσταλτες οι φωνές των μικρών τραγουδιστάδων στα μικρονήσια μας. Εκεί που ούτε ραδιόφωνο ούτε εφημερίδα ούτε ημερολόγιο φτάνει, το χαρμόσυνο άγγελμα αμβλύνει τη μοναξιά και την εγκατάλειψη.

Ιδιαίτερη νότα στα πολύσπαρτα νησάκια μας ο στολισμός στα λιμά­νια και η ολόφωτη εκκλησιά. Λαμπιρισμοί και χρώματα σ' ένα κρεσέντο αποχρώσεων. Χαρά στον ταξιδευτή που πάτησε στεριά τούτη τη χρονιά­ρα μέρα.

Καλλιτεχνικές κάρτες αντικατέ­στησαν τις παλιές λαϊκές ευχές, τυ­ποποιώντας τα μηνύματα, απογυμνώνοντάς τα. Σπανίζουν οι ζεστές υπογραφές και τα εγκάρδια στιχά­κια.

Λάδι και κρασί της παραγωγής του ρίχνει στη στρογγυλή φρεσκοψημένη κουλούρα με την αγία σφράγιση ο νοικοκύρης. Ο καθείς μετά το μοίρασμα παίρνει το κομμά­τι του. Με το λιβανιστήρι θυμιατί­ζουν το εικόνισμα. Μετά χορεύουν την «αποσουρτή», τρώνε την κοιλιά του χοίρου βρασμένη με λάχανα.

Μπακλαβά και κανταΐφι τρατά­ρουν στα νησιά τις γιορτές. Σε δια­τηρημένες παραδοσιακές συντα­γές, με βάση τη σοδειά από την ε­ποχή της αφθονίας. Αμύγδαλα και καρύδια απ' το καλοκαίρι μαζί με σι­ρόπι, συντηρητικό και θερμαντικό καύσιμο.

Νωρίς ξεκινά η ακολουθία. Με­γαλόπρεπο το διπλοκάμπανο του «Χριστός γεννάται». Μοσχοσαπουνισμένοι με καινούργια ρούχα και κα­λό χαρτονόμισμα στην τσέπη, στο δρόμο προς την εκκλησία. Ύμνοι και σπιτολατρικά έθιμα μαζί. Στην Κύ­προ τέτοια μέρα στη Μονή τ' Αποστόλου Αντρέου προσέρχονταν για προσκύνημα και οι Τούρκοι.

Ξορκίζουν λένε μ' αυτό τον τρόπο το κακό, αποζητώντας την ευλογία για το καλό της σοδειάς. Ασκούν τη μαγεία τους τα ημερολόγια, οι κάρ­τες, τα μπλοκάκια. Σκοπός η συγκέ­ντρωση ευχών.

Οι αρχοντονοικοκυραίοι ανήμε­ρα του Χριστού μοιράζουν στους φτωχούς και τους αναξιοπαθείς κουλούρια και χριστόψωμα, για να σχωρεθούν οι ψυχές των πεθαμέ­νων. Συχώριο δε γίνεται με χοιρινό γι’ αυτό τους δίνουν μπουρέκια με βοδινό.

Πείτε τα, πείτε τα: «Χριστούγεν­να Πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου»... Κάλαντα, κάλαντρα, καλήμερα των Χριστουγέννων. Τριπλή η μαγική σύνθεση, αφήγηση, μέλος, έπαινος. Βιαστικοί οι τροβαδούροι, καλόβολοι οι νοικοκυραίοι περιμέ­νουν όσο λαλούν τα τρίγωνα, τα σή­μαντρα, η κιθάρα, το βιολί, το μαντο­λίνο, το τουμπελέκι.

Ρομαντικοί και νοσταλγικοί οι μεγάλοι φέρνουν στη μνήμη τους στιγμές απ' τα μικράτα τους. Γραφι­κές παιδικές αναπολήσεις, με γέλια, χαρές και πίκρες. Άλλοι καιροί άλλα ήθη.

Στα Χριστόψωμα οι ψωμοκεντήστρες βάζουν όλη τους την τέχνη. Τα φιλοτεχνούν με κεντίδια και τα γεμίζουν σταφίδες. Τα μικρά αρτο­σκευάσματα για τα παιδιά. Μερίδιο έχουν και τα ζωντανά στο παχνί μιας και κόπιασαν για τη σοδειά.

«Του Χριστού ολ' αναλλάζουν και τα πετεινάρια σφάζουν». Χοιρινό η βραστή κότα γέμιζαν το τραπέζι του Χριστού. Και η ευτυχία κρατού­σε έως το βράδυ. Έτρωγαν λουκάνι­κα και ματιές. Όσο για το λίπος απ' το χοιρινό και τα σύγληνα, το 'καναν βούτυρο για όλο το χειμώνα.

Ύπνος δεν τους έπιανε την παραμονή. Τέτοιες μεταβατικές ώρες μό­νο βεγγέρες και νυχτέρια έκαναν. Πλάι στην εστία ξενυχτούσαν για το διαβατήριο τελετουργικό μασουλώντας ξηρούς καρπούς.

Φροντισμένο στην εντέλεια το νοικοκυριό. Όλα συμμαζεμένα. Στο σπίτι έστεκε μορφή δένδρου φορ­τωμένου με δώρα-καρπούς. Μυρ­τιές, έλατα, πρασινάδες, κουμαρόκλαδα, λεμονιές, ελαιόκλαδα.

«Χριστός γεννάται, το φως α­ξαίνει και το σκοτεινό μικραίνει». Κυ­ρίαρχοι της νύχτας οι καλλικάντζαροι. Δολοπλόκοι της οικογενειακής ζωής. Οι νοικοκυρές γράφουν με το δαυλί σταυρούς και βάζουν φράχτες στις καπνοδόχους για να μη μπουν μέσα.

Ψάχνουν τις ευχές των ημερών, τις μοιράζουν ανοιχτόκαρδα αφειδώλευτα. Μαγική περιχαράκωση σ' ό,τι φοβόμαστε και κρυφά ποθούμε. Χρόνια πολλά με υγεία. Ποθητή η μακροζωία.

Ως του χρόνου, ώρα καλή στους ταξιδευτές τους γεμιτζήδες, που με­τά τα Φώτα ξανοίγονται στα πέλαγα. Καλά ταξίδια κα καλή επάνοδο στο νησί.

*ΥΓ. Συνοδοιπόροι σ' αυτό το σύντομο ταξίδι ο καθηγητής της Λα­ογραφίας κ. Δ.Σ. Λουκάτος, ο κ. Γ.Κ. Γιαγκάκης, η κ. Ε. Καμή, ο κ. Γ. Σταματάτος, ο ζωγράφος κ. Γ. Κόρδης, ο εκδότης Σ. Φιλιππότης, ο φωτο­γράφος Γ. Βέλης.
Θερμές ευχαριστίες

http://www.kykladesnews.gr/default.asp?pid=4&la=1&cID=13&nID=6644