22 Iουνίου: ημέρα με τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια- Μινωική τέχνη για το θερινό ηλιοστάσιο

Το δακτυλίδι που βρέθηκε στις Αρχάνες και ταυτίζεται με τη μέγιστη ηλιοφάνεια

Του ΜΗΝΑ ΤΣΙΚΡΙΤΣΗ*

Το φαινόμενο της ανατολής, της δύσης του Ηλιου και της μεταβολής της ποσότητας του φωτός ανάλογα την εποχή πρέπει να είχε εντυπωσιάσει πολύ τους Μινωίτες, οι οποίοι απεικόνισαν σε πολλά ευρήματα τον Ηλιο και τη Σελήνη. Η λατρεία του Ηλιου θεωρείται σχεδόν βέβαιη στη μινωική εποχή, αφού οι απεικονίσεις του σε αντικείμενα της μινωικής μικροτεχνίας δείχνουν λατρευτικό χαρακτήρα.

Η αναφορά του Απολλόδωρου 1,140 «ότι Τάλω τον ταύρο αποκαλούσαν» σε σχέση με τη φράση από το Λεξικό του Ησύχιου ότι «Ταλώς, ο Ηλιος», επαγωγικά οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η απεικόνιση του ταύρου σε μινωικά ευρήματα αφορά τον Ηλιο. Στον Ομηρο, ο Ηλιος εμφανίζεται ως θεός με το μάτι «που τα πάντα εφορά και τα πάντα επακούει» (Ιλ. Γ 277, Οδ. λ109, μ 323). Στην αρχαία γραμματεία, η απεικόνιση του Ηλιου με μάτι εμφανίζεται στον Σοφοκλή, «τόδε λαμπάδος ιερόν όμμα» και «χρυσέας αμέρας βλέφαρον», στον δε Αριστοφάνη Νεφ.285 «όμμα γαρ αιθέρος ακάματον» και στον Αισχύλο Προμ. 91 υπάρχει μια επίκληση στην «Παμμήτορ τε γη, και τον πανόπτην κύκλον ηλίου».

Από 20 έως 23 Ιουνίου σταματά η μετατόπιση της τροχιάς του Ηλιου από ανατολή προς δύση προς τα βόρεια και η 22α Ιουνίου ονομάζεται Θερινό Ηλιοστάσιο. Η ημέρα αυτή έχει τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια. Στη συνέχεια, η φαινομενική τροχιά του Ηλιου μετατοπίζεται καθημερινά νοτιότερα μέχρι την 21η Σεπτεμβρίου, που έχουμε τη φθινοπωρινή Ισημερία. Στη συνέχεια η πορεία του από ανατολή προς δύση καθημερινά μετατοπίζεται νοτιότερα έως την 22α Δεκεμβρίου, που φτάνει στο νοτιότερο σημείο της εκλειπτικής, που απέχει 23ο 21' από τον ουράνιο ισημερινό. Από την 20ή έως την 23η Δεκεμβρίου σταματά πάλι η μετατόπιση και την 22α Δεκεμβρίου την ονομάζουμε Χειμερινό Ηλιοστάσιο. Η ημέρα αυτή έχει τη μικρότερη ηλιοφάνεια. Από την 23η Δεκεμβρίου αρχίζει και πάλι η μετατόπιση της φαινομενικής τροχιάς του Ηλιου προς τον ουράνιο Ισημερινό, όπου θα τον φθάσει την 21η Μαρτίου, ημέρα ισημερίας, συμπληρώνοντας ένα χρόνο φαινομενικής πορείας.

Παρόλο που η Γη κινείται και όχι ο Ηλιος, ο επίγειος παρατηρητής βλέπει τον Ηλιο να κινείται σε μια φαινομενική τροχιά, σαν να συμμετέχει σε έναν ουράνιο χορό. Οι Μινωίτες, παρατηρώντας την τροχιά αυτή του Ηλιου να κινείται μπρος-πίσω, να φτάνει σε κάποιο οριακό σημείο, να διστάζει, να σταματά, να αλλάζει γνώμη, να πηγαίνει μέχρι το αντίθετο άκρο, να ξαναρχίζει στο άλλο άκρο και μετά να ξαναγυρίζει, την απεικόνισαν με τον κύκλο της ζωής του σιταριού, όπως παρατηρούμε στο δακτυλίδι από την Τίρυνθα.

Αυτές οι μεταβολές σχετίζονταν με τη διάρκεια της ηλιοφάνειας στην κάθε ημέρα, στην κάθε εποχή. Το φαινόμενο αυτό είναι λογικό να απεικονίζεται στα θεολογικά δρώμενα της φυσιοκρατικής λατρείας του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού.

Το εξαρτημένο από τα ανάκτορα ιερατείο είχε όλο τον καιρό να αφοσιώνεται απερίσπαστα σε τούτο το έργο, το οποίο θα πρέπει να γινόταν από σταθερά αστρονομικά παρατηρητήρια, κατά τεκμήριο πιο αποτελεσματικά όταν βρίσκονται σε υψηλές τοποθεσίες. Από την άποψη αυτή, το πλούσιο ανάγλυφο της κρητικής γης πρόσφερε ως ιδεώδη παρατηρητήρια τα επιβλητικά βουνά της, όπου ήδη από την έναρξη της παλαιοανακτορικής περιόδου (2000/1900 π.Χ.) είχαν ιδρυθεί πολυάριθμα ιερά κορυφής, τα οποία μαζί με τα δεκάδες λατρευτικά σπήλαια αναδείκνυαν το νησί σε ένα απέραντο ιερό.

Αρχαιο-αστρονομικές παρατηρήσεις που διεξήγαγε το Πανεπιστήμιο της Ουψάλας από τα ιερά κορυφής του Πετσοφά και του Τραόσταλου ενίσχυσαν την άποψη ότι οι Μινωίτες θα πρέπει να επιδίδονταν σε συστηματική παρακολούθηση του Ηλιου, της Σελήνης και των αστερισμών, ιδιαίτερα δε του Αρκτούρου, από αυτά τα δύο ιερά τουλάχιστον, με σκοπό τη ρύθμιση σεληνο-ηλιακού ημερολογίου.


Η εορτή της φθινοπωρινής ισημερίας

Στο χρυσό δαχτυλίδι από τον θησαυρό της Τίρυνθας παρατηρείται μια θρησκευτική τελετουργία προσφοράς. Η θεά, καθισμένη σε ένα πτυσσόμενο κάθισμα, κρατάει στο υψωμένο χέρι ένα καλυκόσχημο ποτήρι, πίσω της διακρίνεται ένα πουλί και μπροστά της ένα δοχείο. Τέσσερις γυναικείες μορφές ντυμένες με λεοντή βαστάζουν σπονδικές πρόχους και βαδίζουν προς τη θεά, προσφέροντας το περιεχόμενο των αγγείων που κρατούν. Στον ουράνιο θόλο παρατηρούμε να συνυπάρχουν τα ουράνια σώματα, Ηλιος και Φεγγάρι, που υποδηλώνουν ίση διάρκεια φωτός και σκότους. Η συνύπαρξη αυτών των σωμάτων είναι ένας συμβολικός τρόπος για να δηλωθεί η ισημερία στις 21 Σεπτεμβρίου.

Το εμφανιζόμενο σκηνικό λατρείας επιβεβαιώνει την προσφορά του πρώιμου οίνου. Το γεγονός της Χειμερινής Ισημερίας επαληθεύεται στην κατωτέρα ζώνη, όπου εμφανίζεται 10 φορές το σύμβολο της Σελήνης.


Η εορτή της εαρινής ισημερίας

Το σφραγιστικό δαχτυλίδι από τον τάφο των Μυκηνών εμφανίζει πλούσια λατρευτική εικόνα. Μια θεά κάθεται κάτω από το δένδρο, δεξιά και αριστερά παρατηρούμε μικρές γυναικείες μορφές (πρόπολοι). Στο άνω μέρος του δαχτυλιδιού εμφανίζεται ο ουράνιος θόλος με τη συνύπαρξη του Ηλιου και της Σελήνης (φως και σκοτάδι μαζί), στοιχεία που δηλώνουν την ισημερία. Η ισημερία αυτή πρέπει να συνδεθεί με την εαρινή στις 21 Μαρτίου, αφού τα προσφερόμενα προϊόντα είναι λουλούδια. Η εμφάνιση του διπλού πελέκεως ίσως να υποδηλώνει τη χρήση του σε τελετουργικά δρώμενα ιερογαμίας, στα οποία έπαιζε σημαντικό ρόλο, στη θυσία του ταύρου. Η παρουσία των κωδίων (καρπών) της μυκώνου της υπνοφόρου (παπαρούνας) στα χέρια της καθισμένης θεότητας είναι πιθανό να υποδήλωνει την εαρινή περίοδο.


Η εορτή του θερινού ηλιοστασίου

Οπως προαναφέρθηκε, η διάρκεια της ηλιοφάνειας την κάθε ημέρα στην κάθε εποχή απεικονίζεται στα θεολογικά δρώμενα της φυσιοκρατικής λατρείας του μινωικού πολιτισμού στο δαχτυλίδι που βρέθηκε στις Αρχάνες, το οποίο ταυτίζεται με τη μέγιστη ηλιοφάνεια στις 21 Ιουνίου. Παρατηρώντας τα θεολογικά δρώμενα στην άνω δεξιά πλευρά, εμφανίζεται ένας οφθαλμός που σχετίζεται με τον Ηλιο, ως το μάτι που τα πάντα παρατηρεί. Το σκηνικό του οργιαστικού χορού της φύσης με τις πεταλούδες, τις χρυσαλίδες και τα άλλα δρώμενα όπως η μουσική από το θρόισμα-τίναγμα των φύλλων του δένδρου, πιθανώς παραπέμπει στην εορτή της μεγαλύτερης ημέρας (ηλιοφάνειας).

Οι προαναφερόμενες συνδέσεις μεταξύ αστρονομίας - θρησκείας - ημερολογίου μαζί με τον εμφανή θρησκειοκρατικό χαρακτήρα του μινωικού κόσμου, μας αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο να υποθέσουμε ότι οι μήνες του μινωικού ημερολογίου θα έφεραν κι αυτοί ονόματα ιερά -σύμφωνα με την πρακτική που είχαν υιοθετήσει και οι Μυκηναίοι και την οποία στη συνέχεια κληροδότησαν στους Ελληνες της ιστορικής εποχής.

* Διδάκτωρ ΑΠΘ, ερευνητής Αιγαιακών Γραφών
http://www.enet.gr/?i=news.el.ellada&id=175723